ენობრივი სისტემის ანალიზის ორგვარი სტრატეგია არსებობს: აღმავალი, ანუ ქვევიდან ზევით – უმარტივესი ელემენტებიდან რთული კონსტრუქციებისაკენ (Ascendant) და დაღმავალი ანუ ზევიდან ქვევით – რთული კონსტრუქციებიდან მარტივ შემადგენელ ელემენტებამდე (Descendant). აღმავალი ანალიზის შემთხვევაში, უპირველეს ყოვლისა, განვიხილავთ ფონემათა კლასებს, რომლებიც ქმნიან მარცვლებს, მარცვლები – სიტყვებს, სიტყვები – სინტაგმებს, სინტაგმები – ფრაზებს, ფრაზები – მარტივ წინადადებებს, მარტივი წინადადებების კომბინაცია კი – რთულ წინადადებებს. დაღ­მავა­ლი ანალიზის შემთხვევაში კი წინადადება იშლება ფრაზებად, ფრაზები – სინტაგმებად, სინტაგმები – სიტყვებად, სიტყვები – მარცვლებად, მარცვლები კი ფონემებად.

ენობრივი სისტემის ანალიზის ეს ორი სტრატეგია არ არის უბრალოდ ანალიზი ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებით. თითოეული სტრატეგია ენის, როგორც სისტემური ფენომენის, ანალიზის „მედლის ორი მხარეა“ და უკავშირდება ენობრივ კომპეტენციას. ენობრივი კომპეტენციის შემთხვევაში, როდესაც საქმე გვაქვს ინფორმაციის დეკოდირებასთან (speech perception), ანალიზისათვის ეფექტურია დაღმავალი ანალიზის სტრატეგია, ხოლო ენობრივი კომპეტენციის არქონის შემთხვევაში, როდესაც ადგილი აქვს ინფორმაციის ენობრივ კოდირებას (speech production), გაცილებით მოსახერხებელია ანალიზის აღმავალი სტრატეგია. როგორც პირველი, ისე მეორე პროცედურა ენის, როგორც სისტემის ფარგლებში ხორციელდება იმ განსხვავებით, რომ ერთ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მეტყველების სინთეზთან, მეორე შემთხვევაში კი – ანალიზთან. ორივე შემთხვევაში ენობრივი სისტემის ანალიზი გრამატიკული კომპლექსურობის იერარქიული სტრუქტურის უმცირეს ელემენტთა – სიტყვათა კლასიფიკაციას ემყარება. ჩვენც სწორედ ამ საკითხით – მეტყველების ნაწილების კლასიფიკაციით უნდა დავიწყოთ.

 

მეტყველების ნაწილების კლასიფიკაცია

გრამატიკული კომპლექსურობის იერარქიულ სტრუქტუ­რაში ყველაზე მარტივი ელემენტი არის სიტყვა. ტრადიციულად ყველა გრამატიკა სიტყვებს კლასებად ჰყოფს. ენების სტრუქტურული და გრა­მატიკული სისტემიდან გამომდინარე, არსებობს სიტყვათა კლასიფიკაციის სხვადასხვა ვარიანტები. გერმანული გრამატიკა, მაგალითად, მეტყველე­ბის ნაწილთა კლასიფიკაციის ათწევრა ვარიანტს იყენებს (არსებითი სახელი, ზმნა, ზედსართავი, ზმნიზედა, ნაცვალსახელი, წინდებული, კავ­შირი, რიცხვითი სახელი, არტიკლი, შორისდებული). გერმანულ ენაში მეტყველების ნაწილთა კლასიფიკაციაში ზოგჯერ ამოღებულია რიცხვითი სახელი და ზედსართავ სახელებთან ერთად ერთ კლასში მოიაზრება. ამგვარ კლასიფიკაციას საფუძვლად უდევს ზედსართავი და რიცხვითი სახელის ფუნქციური მსგავსება, მოახდინოს არსებითი სახელის დახასია­თება თვისების ან რაოდენობის მიხედვით.

ტრადიციულ ენათმეცნიერე­ბაში ხშირად კრიტიკულად განიხილება კლასიფიკაციის ეს ათწევრა მოდელი. კრიტიკა გამოწვეულია თავად კლასიფიკაციის პრინციპით: რის კლასიფიკაციას ვცდილობთ – ლექსემის (სემანტიკური ოდენობის), სიტყვის (როგორც სინტაქსური კონსტრუქციის ელემენტის) თუ სიტყვა­ფორმის (მორფოლოგიური ფორმის)?

ჰანს გლინცი (Hans Glinz) სიტყვათა კლასიფიკაციისათვის განსხვავებულ კრიტერიუმებს იყენებს და გვთავაზობს ალტერნატიულ კლასიფიკაციას, რომელიც სიტყვის ფორმალურ-ფუნქციურ ნიშნებს ეყრდნობა და ხუთწევრა კლასიფიკაციის სახელით არის ცნობილი. მეტყველების ნაწილთა ტრადიციული კლასიფი­კაციისაგან განსხვავებით, რომელიც ენებისდა მიხედვით 10-12  მეტყველების ნაწილს მოიცავს, გლინცის კლასიფი­კაციის მიხედვით სიტყვები ხუთ კლასად არის დაყოფილი: ნაწილაკი, არსებითი სახელი, ნაცვალსახელი, ზედსართავი სახელი და ზმნა[1]:

ფორმაუცვლელი → ნაწილაკი

ფორმაცვალებადი:

→ ბრუნებადი:

→ გრამატიკული სქესის მქონე ფორმაცვალებადი სიტყვები ანუ არსებითი სახელი

→ განპირობებული (არსებით სახელთან შეთანხმებით განპი­რობებული) გრამატიკული სქესის მქონე ფორმაცვალე­ბადი სიტყვები:

→ ხარისხის წარმოების უნარის არმქონე ფორმაცვა­ლებადი სიტყვები: ნაცვალსახელი

→ ხარისხის წარმოების უნარის მქონე ფორმაცვა­ლე­ბადი სიტყვები: ზედსართავი სახელი

→ უღლებადი: ზმნა.

კლასიფიკაციის ეს პრინციპი არსებითად სიტყვათა ფორმალურ ნიშნებს ემყარება. მაგ., მეტყველების ნაწილი – ნაწილაკი – გლინცის კლასიფიკაციის მიხედვით, აერთიანებს სიტყვათა შემდეგ კლასებს: წინდებული, კავშირი, შორისდებული და ზმნიზედა. ზმნიზედის გაერთია­ნება ნაწილაკთა კლასში კი ამ კლასის არსებითი ფორმალური ნიშნით – ფორმაუცვლელობით არის განპირობებული.

გლინცის კლასიფიკაციაში ფორმალური ნიშნის გარდა, არსებით როლს თამაშობს ფუნქციური მხარე. მაგ.: ნაცვალსახელთა კლასი გლინცის კლასიფი­კაცია­ში აერთიანებს რიცხვით სახელებს, არტიკლსა და ნაცვალსახელებს ერ­თი ფორმალურ-ფუნქციური ნიშნის მიხედვით: გრამატიკული სქესის ინჰერენტულობა. ცნობილია, რომ სიტყვათა ეს ჯგუფები (რიცხვითი სახელი, არტიკლი, ნაცვალსახელი) თავად გრამატიკული სქესის მატარებლები არ არიან, გრამატიკულ სქესს ისინი მხოლოდ არსებით სახელთან კომბინაციაში, ანუ ფრაზაში/სინტაგმაში  იძენენ. მაგ., რიგობითი რიცხვითი სახელების შემთხვევაში არ არსებობს გრამატიკული სქესის მიხედვით განპირობე­ბული drittes/dritter/dritte „მესამე“. სქესის კატეგორია რელევანტური ხდება მხოლოდ არსებით სახელთან მორფოსინტაქსური კავშირის დამყარების შედეგად (უმეტესად არტიკლის მეშვეობით). შდრ.:

das dritte Haus „მესამე სახლი“ vs. der dritte Tisch „მესამე მაგიდა“ vs. die dritte Reihe „მესამე რიგი“.

რაც შეეხება ნაცვალსახელებს, აქ ცალკე უნდა გამოიყოს პირის, ჩვენებითი და კუთვნილებითი ნაცვალსახელი, ვინაიდან:

1. პირის ნაცვალსახელი არსებით სახელს ენაცვლება და შესა­ბამისი არსებითი სახელისაგან მემკვიდრეობით გადაეცემა სქესი. შდრ.:

Peter kam vs. er kam

პეტერი მოვიდა vs. ის მოვიდა

2. კუთვნილებითი ნაცვალსახელიც არსებით სახელს ჩაენაცვ­ლება, ოღონდ ატრიბუტულად გამოყენებულ არსებით სახელს და მასაც მემკვიდრეობით გადაეცემა არსებითი სახელისაგან გრამატიკული სქესი. შდრ.:

Peter´s Haus vs. sein  Haus

პეტერის სახლი vs. მისი სახლი

3. ჩვენებითი ნაცვალსახელები არსებითი სახე­ლების სპეციფიკაციას ახდენენ დეიქსისის თვალსაზრისით და შესაბამისად, ეთანხმე­ბიან მას გრამატიკული სქესის მიხედვით. შდრ.:

das Haus vs. dieses Haus

(კონკრეტული) სახლი vs. ეს სახლი

რაც შეეხება განპირობებული (არსებით სახელთან შეთანხმებით განპი­რობებული) გრამატიკული სქესის მქონე ფორმაცვალე­ბად სიტყვათა მეორე ჯგუფს, ზედსართავ სახელებს, ისინი, მართალია, სქესის გრამატიკულ კატეგორიას არსებით სახელთან კომბინაციაში იძენენ, მაგრამ გარკვეული სემანტიკის მატარებლები არიან: ისინი განავრცობენ ინფორმაციას არსებითი სახელის შესახებ (ფერის, ზომის, თვისების  და ა.შ. თვალსაზრისით) და პრინციპულად განსხვავდებიან არტიკლის, ნაცვალსახელისა და რიცხვითი სახელისაგან, რომლებიც სემანტიკური შინაარსისაგან დაცლილი სიტყვებია და გრამატიკული  კატეგორიების გამოხატვას ემსახურებიან (პირის კატეგორია, რეფერენციულობა, დეიქსისი, კუთვნილების კატეგორია, რაოდენობრიობა).

ახლა განვიხილოთ სიტყვათა კლასიფიკაციის პრინციპი ქრის­ტიან ლემანის (Christian Lehmann) სქემაში. სიტყვათა კლასიფიკაციის დროს ქრისტიან ლემანი ფუნქციურ-სემანტიკურ ანალიზს ეყრდნობა და სიტყვებს ორ ჯგუფად ჰყოფს: ფორმაცვალებად (ფლექსიურ) და ფორმაუცვლელ (არაფ­ლექსიურ) სიტყვებად[2].

ფორმაცვალებადი სიტყვები, ქ. ლემანის მიხედვით, ენობრივი სისტემის ის ელემენტებია, რომელთაც ლექსიკური მნიშვნელობა გააჩ­ნიათ (გამონაკლისს წარმოადგენს ზმნიზედა). ისინი ორ ჯგუფად იყოფიან: ბრუნებად და უღლებად სიტყვებად. ბრუნებადი სიტყვები, თავის მხრივ, ორ თვისობრივად განსხვავებულ ჯგუფს ქმნიან: ლექსიკურს და გრამატიკულს. ლექსიკურ სიტყვათა ჯგუფს მიეკუთვნება სახელური ფრაზის შემქმნელი კომპონენტები – არსებითი სახელი, ზედსართავი და რიცხვითი სახელი.

ნაცვალსახელი, მართალია, ფორმაცვალებად სიტყვათა ჯგუფს მიეკუთვნება, მაგრამ დაცლილია ლექსიკური შინაარსისაგან და გრამა­ტიკული კატეგორიების გამომხატველ ელემენტს წარმოადგენს წინადადე­ბაში – გამოხატავს განსაზღვრულობას (პირის ნაცვალსახელი), დეიქსისს (ჩვენებითი ნაცვალსახელი), კუთვნილებას (კუთვნილებითი ნაცვალსახე­ლი), განუსაზღვრელობას (განუსაზღვრელობითი ნაცვალსახელი), რეციპ­როკს (ურთიერთობითი ნაცვალსახელი), უარყოფას (უარყოფითი ნაცვალ­სახელები), რეფლექსურობას (უკუქცევითი ნაცვალსახელი). ამიტომ ნაცვალსახელი ბრუნებად, მაგრამ არა ლექსიკურ, არამედ გრამატიკულ სიტყვათა ჯგუფს მიეკუთვნება.

დიქოტომია – ლექსიკური vs. გრამატიკული  (ანუ დაყოფა შინაარ­სის მატარებელ და ფუნქციის მატარებელი ელემენტებად) უღლებადი სიტყვების პარადიგმაშიც გვაქვს: ზმნები ლექსიკურ ერთეულებს წარ­მოად­გენენ, დამხმარე ზმნები კი გრამატიკულს.

შდრ.:     schreibt (წერს)vs. wird geschrieben (იწერება)

Peter       schreibt      einen       Brief

                  N_NOM           V_PRE.S3               ART_ACC     N_ACC

                  Der         Brief       wird       geschrieben

ART_ACC    N_ACC            LV                 V_PRE.S3

ფორმაუცვლელი სიტყვები ძირითადად ფუნქციური ელემენტებია, რომლებიც, როგორც წესი, გრამატიკული კატეგორიების გადმოსაცემად გამოიყენება, თუმცა იმის მიხედვით, თუ როგორია მათი სინტაქსური ქცევა წინადადების წევრებთან მიმართებაში, ფორმაუცვლელი სიტყვების ორი ჯგუფი გამოიყოფა: ა) დამოკიდებულების მქონე (დეპენდენტური) და 2) დამოკიდებულების არმქონე (არადეპენდენტური) ანუ თავისუფალი სიტყვები. ეს დიქოტომია არსებითად ლუსიენ ტენიერის (Lucien Tesnière) დამოკიდებულების პრინციპს ეყრდნობა (იხ. ლუსიენ ტენიერის Dependency grammar). ამ პრინციპის მიხედვით წინადადება წარმოადგენს იერარქიულ სტრუქტურას, რომელიც აგებულია სიტყვათა ურთიერთდამოკიდებულების პრინციპზე. სიტყვათა ის ჯგუფები, რომელთაც შესწევთ ძალა დამოუკიდებლად იარსებონ წინადადებაში (შორისდებული, ნაწილაკი), არადეპენდენტურ  სიტყვებად მიიჩნევა. ის ფორმაუცვლელი სიტყვები კი, რომლებიც გარკ­ვეულ დამოკიდებულებაში იმყოფებიან სხვა სიტყვებთან, დეპენდენტური სიტყვებია და თავის მხრივ, ორ ჯგუფს ქმნიან: დაქვემდებარებულ (მაგ., ადპოზიცია – თანდებული, წინდებული), და არადაქვემდებარებულ (მაგ. ზმნიზედა) სიტყვათა ჯგუფებს.

დაქვემდებარებულ სიტყვებს დამოუკიდებ­ლად არსებობა არ შეუძლიათ, არადაქვემდებარებული სიტყვები დამოუკი­დებლადაც შეიძლება შეგვხვდეს. სიტყვათა ამ ორ ჯგუფს შორის განსხვა­ვება იმაშიც მდგომარეობს, რომ დაქვემდებარებულ სიტყვებს კითხ­ვა არ დაესმის (კითხვაზე „სად ხარ?“ პასუხია „მაგიდის ქვეშ“ და არა „ქვეშ“), არადაქვემდებარებულ სიტყვებს კი დაესმის. მაგ.: კითხვაზე „რო­გორ ხარ?“ პასუხია „კარგად“.

შეჯამება

მეტყველების ნაწილების კლასიფიკაციის ზემოთ განხილული პრინციპები შეგვიძლია შემდეგნაირად შევაჯამოთ:

1. ჰანს გლინცის კლასიფიკაცია ეყრდნობა საკლასიფიკაციო ნიშანს: ფორმაცვალებადი/ფორმაუცვლელი;

2. ლუსიენ ტენიერის გრამატიკაში, სიტყვათა სინტაქსური ქცევიდან გამომდინარე, ფორმაუცვლელი სიტყვების ორი ჯგუფი გამოიყოფა: დეპენდენტური და არადეპენდენტური. ამასთან, მათ შორის პრინციპული განსხვავება მხოლოდ კითხვის დასმის შესაძლებლობაში გამოიხატება.

3. ქრისტიან ლემანისათვის, გარდა საკლასიფიკაციო ნიშნისა „ფორმაცვალებადი/ფორმაუცვლელი“, მეტყველების ნაწილთა კლასიფიკაციისათვის ამოსავალია დიქოტომია: ლექსიკური/გრამატიკული;

იმის დასაბუთება, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია მეტყველების ნაწილთა კლასიფიკაციაში სიტყვათა არა მხოლოდ ფორმობრივი ნიშნე­ბის (ფორმაცვალებადი/ფორმაუცვლელი, ერთი მხრივ და უღლებადი/ ბრუნებადი, მეორე მხრივ), არამედ ფუნქციური ასპექტის გათვალისწი­ნება, ნაწილობრივ მეთოდოლოგიურ ნაწილში იყო მოცემული, თუმცა მომდევნო თავში კიდევ ერთხელ დავუბრუნდებით ამ საკითხს და საგანგებოდ ვიმსჯელებთ მეტყველების ნაწილების შესახებ ქართული ენის მაგალითზე. მანამდე კი აუცილებლად უნდა განვიხილოთ ფუნქციური გრამატიკის ერთ-ერთ საკვანძო ცნება – მორფოსინტაქსური ნიშნები.

[1] იხ. Hans Glinz, Deutsche Syntax. 3. Auflage. Metzler Verlag, Stuttgart, 1970 (1. Auflage 1965).

[2] იხ. http://www.christianlehmann.eu/ling/lg_system/grammar/morph_syn/