დოკულინგვისტიკა, როგორც ახალი მიმართულება ჰუმანიტარულ მეცნიერებაში,  საფრთხეში მყოფი ენების დოკუმენტირების ბაზაზე შეიქმნა. ცნება „საფრთხეში მყოფი ენა“ სოციოლინგვისტური ტერმინია და იმ ენასთან მიმართებით გამოიყენება, რომელიც კარგავს ბუნებრივი ენისათვის დამახასიათებელ არსებით თვისებებს – იგი აღარ არის სოციუმის წევრთათვის საკომუნიკაციო საშუალება; შესაბამისად, კლებულობს  ენობრივი კომპეტენცია ამ ენის მატარებელი სოციუმის წევრებს შორის, ენა თაობიდან თაობას აღარ გადაეცემა და საბოლოოდ გაქრობის საშიშროება ემუქრება.

დღეისათვის დადგენილია, რომ 7 000-მდე არსებული ენიდან 2150 წლისათვის თითქმის ნახევარს გაქრობა უწერია – საფრთხეში მყოფი ენების საკვლევი ინსტიტუტის Living Tongues Institute for Endangered Languages მონაცემების მიხედვით ენათა გაქრობის პროცესი უფრო სწრაფად მიმდინარეობს, ვიდრე ინდიგენური ცხოველების ან მცენარეების: ორ კვირაში ერთხელ ქრება ერთი ენა.  საგულისხმოა, რომ გაქრობის საშიშროება უმეტესად ინდიგენური ხალხების ენებს ემუქრება, რომელთაგან უმრავლესობა ჯერ კიდევ არ არის დოკუმენტირებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ ენებთან ერთად გაქრება არა მარტო ენა, როგორც სისტემა, არამედ ინდიგენური მოსახლეობის სულიერი კულტურაც.

ნიშნავს თუ არა ენის გაქრობა ამ ენის მატარებელი სოციუმის გაქრობას? ანუ, რამდენად უკავშირდება ენის გაქრობა ამ ენის მატარებელთა ბიოლოგიურ გაქრობას?

როგორც კვლევებმა გვიჩვენა, ენის გაქრობის მიზეზი შეიძლება სხვადასხვა იყოს: ბუნებრივი კატასტროფები, ომები, გენოციდი. თუმცა ენის გაქრობა პირდაპირპროპორციულად არ უკავშირდება ამ ენაზე მოლაპარაკეთა რაოდენობას. ამის შესანიშნავი მაგალითია ენობრივი სიტუაცია ბრაზილიაში: მრავალრიცხოვნების მიუხედავად ადგილობრივი ინდიგენური მოსახლეობის ენები კატასტროფული სისწრაფით ქრება.

ენათა გაქრობა ეტაპობრივი პროცესია, რომელიც ენის გაქრობის საშიშროების გაჩენით იწყება და ენის „საბოლოო გაქრობით“ მთავრდება. ენის გაქრობის პროცესი, როგორც წესი, სამ საფეხურად მიმდინარეობს:

1. გარეგანი ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად ფერხდება ენის სრულფასოვანი გამოყენება,
2. ეს შეფერხება, თავის მხრივ, იწვევს ენათა კონფიგურაციის ცვლას ანუ ენათა ხელახალ გადანაწილებას მოხმარების სფეროების მიხედვით დომინანტური ენის სასარგებლოდ,
3. ტრადიციული ენის ფუნქციური დისკრედიტაცია დომინანტური ენის სასარგებლოდ კი, თავის მხრივ, აისახება ენის სისტემაზე – ადგილი აქვს ენის დესტრუქტურიზაციას.

გარეგან ფაქტორებად მიიჩნევა: ეკონომიკური, პოლიტიკური, რელიგიური ან სოციოკულტურული ზეწოლა, საგანმანათლებლო პოლიტიკა, მიგრაციული პროცესები, მკვეთრი კულტურული ან სახელმწიფოებრივი ცვლილებები, ტრადიციული ენის გამოყენებისადმი პრესტიჟულობის დაკარგვა ან მისი უარყოფის ინდივიდუალური გადაწყვეტილება.

ენის გამოყენების შეფერხება იწვევს მზარდ ბილინგვალიზმს: ტრადიციული ენისა და დომინანტური ენის გამოყენების სხვადასხვა სფეროებში გადანაწილებას, დომინანტური ენის გამოყენების უპირატესობის ზრდას, მომავალი თაობისათვის ენის გადაცემის პროცესის მოშლას და საბოლოო ჯამში, ენის გაქრობას.

ენის სისტემის შინაგანი სტრუქტურის რღვევა შემდეგ ფაქტორებში გამოიხატება:

1. აღარ ვითარდება ლექსიკა,
2. თვალშისაცემი ხდება კოდების ცვლა, რომელსაც ხშირად ენობრივი სისტემის დესტრუქტურირება სდევს თან,
3. ხშირდება მარტივი კონსტრუქციების გამოყენება,
4. კლებულობს ენობრივი კომპეტენცია,
5. დასტურდება უჩვეულო სტრუქტურული ცვლილებები,
6. მეტყველების პროცესი წყვეტილად მიმდინარეობს.

როგორ განვსაზღვროთ მეცნიერულად „საფრთხეში ყოფნა“,  რა პარამეტრები და კრიტერიუმები არსებობს იმისათვის, რომ ენებს მიენიჭოთ საფრთხეში მყოფი ენის სტატუსი?

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ენის განსაზღვრება ემყარება ერთი მხრიც, მისი, როგორც სისტემის აგებულებას, და მეორე მხრივ, მისი, როგორც საკომუნიკაციო საშუალების ფუნქციონირებას. ენისთვის საფრთხის ხარისხობრივი მაჩვენებელი ენის ამ ორივე ასპექტს – ენის სისტემურობის რღვევას და მისი საკომუნიკაციო ფუნქციის დაქვეითებას უკავშირდება.

ენის საფრთხეში ყოფნა (Language Endangerment)  განისაზღვრება როგორც მდგომარეობა (წინაპირობების ერთობლიობა), რომელიც უახლოეს მომავალში სავარაუდოდ ამ ენის მატარებელთა მხრიდან მის არ- ან ვერგამოყენებას (ნებაყოფლობით უარყოფას) გამოიწვევს. 

საფრთხეში მყოფი ენების დღეისათვის გავრცელებული კლასიფიკაცია ემყარება იუნოსკოს მიერ შექმნილ ენათა ატლასს UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger, რომელშიც საფრთხეში მყოფი 2465 ენაა შეტანილი.

იუნესკოს ენათა ატლასზე დაყრდნობით ენის საფრთხეში ყოფნის (Endangerment) ექვსი დონე გამოიყოფა:

1. (საფრთხისაგან) დაცული ენა (safe) > ენა, რომელსაც სოციუმის ყველა თაობა თავისუფლად ფლობს და ახალ თაობას უპრობლემოდ გადაეცემა, აქვს იურიდიული სტატუსი (სახელწიფო ენა, რეგიონალური ენა), გამოიყენება მედიასაშუალებებსა და საგანმანათლებლო სისტემაში.
2. პოტენციური საფრთხის ქვეშ მყოფი ენა (vulnerable) > შედარებით მრავალრიცხოვანი სოციუმის ენა, რომელიც ენის გეოგრაფიული განფენილობის უდიდეს ნაწილში ახალგაზრდა თაობას უპრობლემოდ გადაეცემა, თუმცა იურიდიულად დაუცველია და გამოყენების თვალსაზრისით  შეზღუდული. აქედან გამომდინარე, ენა „დაჩაგრულია“ – მას არა აქვს  ოფიციალური სტატუსი და არც ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემაში არ არის გათვალისწინებული მისი სწავლება.
3. აშკარად საფრთხეში მყოფი ენა (definitely endangered) > ენის გამოყენება მხოლოდ უფროს და საშუალო თაობაში დასტურდება, მაგრამ ახალგაზრდა თაობას აღარ გადაეცემა.
4. სერიოზულ საფრთხეში მყოფი ენები (severely endangered) > მხოლოდ უფროსი თაობა ფლობს ენას, საშუალო თაობას ესმის ენა, მაგრამ არ იყენებს მას და კომპეტენციის ნაკლებობის გამო ვერ გადასცემს მომავალ თაობას; ენა კარგავს საოჯახო ენის სტატუსს.
5. კრიტიკულ მდგომარეობაში მყოფი ენა (critically endangered) > უფროსი თაობა მხოლოდ ნაწილობრივ ფლობს კომპეტენციას და თითქმის არ იყენებს ენას. ამ ენის მატარებელ ინდივიდთა რაოდენობა იმდენად მცირეა, რომ ენას გადარჩენის შანსი არა აქვს.
6. გამქრალი ენა (extinct) > აღარ არსებობს ამ ენაზე მეტყველი სოციუმი.

აქ ჩამოთვლილი მახასიათებლები დესკრიფციული ხასიათისაა და მხოლოდ ენის ფუნქციონირების  სურათს ასახავს. ენათა საფრთხეში ყოფნის კლასიფიკაცია შემდეგ კრიტერიუმებს ემყარება:

1. ენობრივი კომპეტენცია
2. ტრანსმისიის უწყვეტობა
3. სახელმწიფო სტატუსი

განვიხილოთ თითოეული კრიტერიუმი ცალ-ცალკე.

ენობრივი კომპეტენცია გულისხმობს ინდივიდის მიერ ენის ცოდნას და მის სრულფასოვან გამოყენებას. თავად ცნება კომპეტენცია ზოგადად განიმარტება, როგორც ადამიანის კოგნიტური უნარის ერთ-ერთი სახე, რომელიც, საშუალებას გვაძლევს

1. განვახორციელოთ კონცეპტუალიზაცია, სისტემატიზაცია და კატეგორიზაცია,
2. შევძლოთ ჩვენი აზრების გრამატიკულად (და ორთოგრაფიულად) სწორად ფორმულირება და სოციალურ კონტექსტში ენობრივად საკუთარი თავის ადეკვატურად გამოხატვა.

სამეცნიერო ლიტერატურაში ენობრივი კომპეტენციის ოთხ ფორმას გამოყოფენ:

1. ენობრივი კომპეტენცია, რომელიც ექვსი კომპონენტისაგან შედგება და სამსაფეხურიან სისტემას ქმნის: მოსმენილის გაგება/წაკითხულის გაგება, მეტყველება/წერა, ლექსიკური მარაგი/გრამატიკული ცოდნა. პირველი საფეხური მიუთითებს რეცეფციის უნარზე, მეორე საფეხური ადასტურებს პროდუქციის უნარს, ხოლო მესამე საფეხური – კოგნიციის უნარს.

ენობრივი კომპეტენციის ისეთ კომპონენტებს, როგორიცაა მოსმენილისა და წაკითხულის გაგება, ზოგჯერ ენის პასიურ ცოდნას უწოდებენ. ცნობილია, რომ ადამიანის უნარი, გაიგოს ტექსტი, ხუთჯერ აღემატება მის უნარს, თავად მოახდინოს ტექსტის პროდუცირება. ამ ეტაპზე ინდივიდი ენობრივი ინფორმაციის მიმღებია. მეტყველება და წერა კი მას საშუალებას აძლევს თავად შექმნას ენობრივი რესურსი, იყენებს რა სიტყვათა მარაგსა და გრამატიკულ წესებს აზრის სწორად ჩამოსაყალიბებლად. დამწერლობის არმქონე ენების შემთხვევაში ორი კომპონენტი – წაკითხულოს გაგება და წერა – ჩამოთვლილ კომპონენტთა სიიდან, ბუნებრივია, ამოვარდება.

2. სოციოლინგვისტური კომპეტენცია ენობრივი კომპეტენციის გარდა საზოგადოებაში ენობრივი ქცევის ნორმების ცოდნასა და მათ ადეკვატურ გამოყენებას გულისხმობს. ენის გრამატიკაში მხოლოდ ენობრივი სისტემის ელემენტები და მათი შეერთების წესებია მოცემული. იმისათვის, რომ კომუნიკაცია სწორად წარმართოს, ინდივიდს უნდა შეეძლოს შესაძლო ენობრივი ფორმებიდან სიტუაციის შესაბამისი ვარიანტის არჩევა: მაგ., მიესალმოს, ბოდიში მოიხადოს, კითხვა დასვას, გამოხატოს პოზიტიური და ნეგატიური ემოციები. ზოგადად, მისი ენობრივი ქცევა უნდა შეესაბამებოდეს საზოგადოებაში მიღებულ ნორმებს.
3. ენობრივ-ლოგიკური კომპეტენცია ინდივიდისაგან მოითხოვს კითხვისა და წერის პროცესში ტექსტში მოცემული კომპლექსური ლოგიკური მიმართებების გაგებას, არგუმენტაციული სტრუქტურების გამოყენებას, სათქმელის კოჰერენტულად და გასაგებად ჩამოყალიბებას.
4. სტრატეგიული კომპეტენცია ენის დაუფლების სტრატეგიას მოიცავს და უმეტესად უცხო ენის შესწავლის პროცესში არის რელევანტური.

ენის საფრთხეში ყოფნის პირველი (ენობრივი კომპეტენცია) და მეორე კრიტერიუმი (ტრანსმისიის უწყვეტობა) მიზეზ-შედეგობრივად უკავშირდება ერთმანეთს: ენობრივი კომპეტენციის კლება თაობიდან თაობაში იწვევს ტრანსმისიის წყვეტას. რაც შეეხება მესამე კრიტერიუმს – ენის ფუნქციონირების იურიდიულ სტატუსს – იგი პირველი ორისგან თვისობრივად განსხვავდება, ვინაიდან ენის იურიდიული დაცულობა (მაგ., სახელმწიფო ენის სტატუსი) ენის კომპეტენციის შენარჩუნებისა და ტრანსმისიის გარანტს წარმოადგენს სახელმწიფოს მხრიდან და ენის დაცვისა და რევიტალიზაციის ერთ-ერთი ეფექტური საშუალებაა. სახელმწიფო სტატუსი იმავდროულად ნიშნავს განათლების სახელმწიფო სტრატეგიაში ამ ენის გათვალისწინებას და მედიაში მისი გამოყენების აუცილებლობას.

სახელმწიფო სტატუსის მქონე ენა ამ უკანასკნელი ნიშნით განსხვავდება სახელმწიფო სტატუსის არმქონე ენისაგან: პირველ შემთხვევაში განათლების სახელმწიფო სტრატეგიაში გათვალისწინებულია ეს ენა და მედიებში მისი გამოყენების აუცილებლობა, მეორე შემთხვევაში – განათლების სახელმწიფო სტრატეგია ითვალისწინებს ამ ენას და მედიაში მისი გამოყენების შესაძლებლობას.

ენის საფრთხეში ყოფნის დასადგენად შემუშავებულია ენის სტატუსის განმსაზღვრელი სკალა:

1. საერთაშორისო ენა
2. სახელმწიფო ენა
3. რეგიონალური ენა
4. ფართო გამოყენების საკომუნიკაციო ენა
5. განათლების ენა
6. პიროვნების განვითარების ენა

რსებობს სხვა კრიტერიუმებიც, რომელსაც ხშირად იყენებენ ენათა გაქრობის საშიშროების წინასწარ პროგნოზირების მიზნით:

1. ენის მატარებელთა რაოდენობა
2. ენის მატარებელთა ასაკი
3. პროცენტული მაჩვენებელი ახალგაზრდა ენის მატარებლებთან მიმართებაში

მაგრამ, როგორც გამოკვლევებმა გვიჩვენეს, ეს სამი კრიტერიუმი არ არის საკმარისი ენის გაქრობის საშიშროების დასადგენად. მეტიც, ამ სამი კრიტერიუმიდან ყველაზე არასანდო აღმოჩნდა პირველი კრიტერიუმი. შედარებისათვის მოვიყვანთ ერთ მაგალითს:  ისლანდიური, რომელიც მშობლიური ენაა 300 000 ისლანდიელისათვის, ისლანდიელი საზოგადოების საკომუნიკაციო და საფრთხისგან დაცული ენაა, მაშინ, როდესაც კამერუნის დასავლეთ ნაწილში გავრცელებული ენა – იემბა (ამ ენის მატარებელთა რაოდენობაც დაახლოებით 300 000 აღწევს), საფრთხის ქვეშ იმყოფება, ვინაიდან ამ საზოგადოების უმრავლესობა მშობლიური ენის მაგივრად იყენებს პიჯინს ან ინგლისურ ენას.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ენის მატარებელთა ფიზიკური რაოდენობა აუცილებელია ენის გადარჩენისათვის, მაგრამ იგი არ წარმოადგენს ენის საფრთხისაგან დაცულობის გარანტირებულ ინდიკატორს. გაცილებით მნიშვნელოვანია ახალგაზრდა ენის მატარებელთა პროცენტული მაჩვენებელი – ენის საფრთხისაგან დაცვის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ინდიკატორს წარმოადგენს ტრანსმისიის უწყვეტობა თაობებს შორის.

აქამდე ჩამოთვლილი კრიტერიუმები, უდავოდ მნიშვნელოვანია, მაგრამ ზოგადი ხასიათისაა და  საშუალებას არ გვაძლევს ადეკვატურად აღვწეროთ და დავადგინოთ ენის საფრთხეში ყოფნის ზუსტი კოეფიციენტი.

გაცილებით კონკრეტული და დეტალურია პაულ ლევისის 7-კომპონენტიანი პარამეტრების სისტემა:

I. პარამეტრი – ასაკი: ენის მომხმარებელთა საერთო რაოდენობა ასაკობრივ ჯგუფებთან მიმართებაში, ყველაზე ახალგაზრდა ენის მომხმარებელთა ასაკი;

II. პარამეტრი – დემოგრაფიული მონაცემები: მხოლოდ L1 – პირველი ენის მომხმარებელთა რაოდენობა, მხოლოდ L2 – მეორე ენის მომხმარებელთა რაოდენობა, ბილინგვალი პირველი ენის მომხმარებელთა რაოდენობა;

III. პარამეტრი – ენის გამოყენების სფეროები: საოჯახო გამოყენების ენა, გარე საკომუნიკაციო ენა, სამსახურეობრივი მოხმარების ენა, ვაჭრობის ენა, რელიგიური მოხმარების ენა, მასმედიის ენა, საბაზისო განათლების ენა, სახელმწიფო ფორმალური მოხმარების ენა;

IV. პარამეტრი – კულტურის, განათლების, ლიტერატურისა და მართვის ენა: ზეპირ-სიტყვიერების გადაცემის (ტრანსმისიის) ენა და შესაბამისი მასალების არსებობა, სტანდარტიზებული/ნორმირებული ენის არსებობა, საყოველთაო (დაწყებითი, საშუალო და უმაღლესი) განათლების მასალების არსებობა, მასმედიის რესურსების არსებობა;

V. პარამეტრი – სტატუსი და აღიარება: ენის, როგორც უმცირესობის ენის სრული ან ნაწილობრივი აღიარება ოფიციალური/სემიოფიციალური სტრუქტურების მიერ;

VI. პარამეტრი – ენისადმი დამოკიდებულება: ენის მატარებელი სოციუმის პოზიტიური და შეგნებული დამოკიდებულება საკუთარი ენისადმი;

VII. პარამეტრი – რესურსები და დოკუმენტირების ხარისხი: ტექსტები, ლექსიკონები, აუდიო- და ვიდეორესურსები, სამეცნიერო გამოკვლევები.

როგორც ვხედავთ, პაულ ლევისის აქ წარმოდგენილი პარამეტრების სისტემის მიხედვით, ენის საფრთხეში ყოფნას სუბიექტური და ობიექტური ფაქტორები განაპირობებს:

1. ენის მატარებელთა ფიზიკური არსებობა
2. ენობრივი კომპეტენცია
3. ენის გამოყენების სფეროები, ბილინგვალიზმის შემთხვევაში – უპირატესად გამოყენებული ენის ფაქტორი
4. ენის გამოყენება კოგნიტური და შემოქმედებითი აქტივობების მიზნით
5. ენისადმი მზრუნველობის ხარისხი სახელმწიფოსა და საერთაშორისო სტრუქტურების/ორგანიზაციების მხრიდან
6. ენის მატარებელთა დამოკიდებულება საკუთარი ენის მიმართ პრესტიჟულობის თვალსაზრისით
7. სამეცნიერო აქტივობების ხარისხი

დღეისათვის გამოიყენება საგანგებო ჩარჩო-პროგრამა, რომელიც 2003 წელს,  იუნესკოს ექსპერტთა შეხვედრაზე მიიღეს პარიზში და საშუალებას იძლევა ენათა საფრთხეში ყოფნა აღვწეროთ 9-კომპონენტიანი პარამეტრების სისტემით, რათა დადგინდეს საფრთხეში ყოფნის ზუსტი დონე:

1. ენის თაობათაშორისი ტრანსმისია
2. ენის მატარებელთა საერთო რაოდენობა
3. რაოდენობრივი პროპორციულობა ენის მატარებელთა სოციუმის შიგნით
4. ენის არსებული დომენების დაკარგვა
5. ახალ დომენებსა და მედიალურ გამოწვევებზე რეაგირება
6. სასწავლო რესურსებისა და ლიტერატურის არსებობა
7. ენისადმი სახელმწიფოებრივი დამოკიდებულება და ინსტიტუციონალურ დონეზე გატარებული პოლიტიკა
8. ენის მატარებელი სოციუმის დამოკიდებულება საკუთარი ენისადმი
9. ენის დოკუმენტირების რაოდენობრიობა და ხარისხი

ენის საფრთხეში ყოფნა და მისი რევიტალიზაცია განპირობებულია როგორც ამ ენის მატარებელი სოციუმის ნებელობითა და მზაობით, შეინარჩუნოს ენა, ისე სახელმწიფოს მხრიდან არსებული სურვილით, ხელი შეუწყოს მოცემული ეთნიკური ჯგუფის იდენტობის შენარჩუნებას. ამასთან, საგულისხმოა, რომ ენის მატარებელთა რაოდენობა ყოველთვის არ არის განმსაზღვრელი ენის შენარჩუნება-არშენარჩუნებისათვის. მაგ., საქართველოში ებრაელმა ხალხმა მრავალრიცხოვნობის მიუხედავად მაინც ვერ შეინარჩუნა საკუთარი ენა – მოხდა მათი ენობრივი ასიმილაცია. და პირიქით, შესაძლოა დაბალი რაოდენობრივი მაჩვენებლის მიუხედავად სოციუმმა შეინარჩუნოს ენა, როგორც მაგალითად, წოვა-თუშებმა, ასურელებმა.

რესურსები:

P.R. Portann-Tsielikas, Sprachförderung im Unterricht. Handbuch für den Sach- und Sprachunterricht in mehrsprachigen Klassen. Zürich, 1998

C. Nodari, Was heisst eigentlich Sprachkompetenz? In: Barriere Sprachkompetenz. Dokumentation zur Impulstagung vom 2. Nov. 01 im Volkshaus Zürich, SIBP Schriftenreihe N. 18, 2002, S. 9 – 14

Paul Lewis, Evaluating Endangerment: Proposed Metadata and Implementation. In Kendall A. King et al. (eds.). Sustaining linguistic diversity: Endangered and minority languages and language varieties. Washington DC: Georgetown University Press, 35-49

Endangered Languages: https://www.ethnologue.com/endangered-languages

SIL International: http://www.sil.org/

Languages in Danger: http://languagesindanger.eu/book-of-knowledge/language-endangerment/