საკომუნიკაციო აქტის კატეგორიზაცია – პროპოზიცია, ილოკუცია, პერლოკუცია

 

საკომუნიკაციო აქტის პროცესში კომუნიკატორები ცდილობენ არა მარტო ობიექტურად არსებული ფაქტები და მოვლენები აღწერონ, არამედ მიაღწიონ გარკვეულ მიზანს – საკომუნიკაციო აქტში მონაწილე აქტიორ(ებ)ი, ანუ ადრესატ(ებ)ი დააჯერონ, დაარწმუნონ, უბრძანონ, განაცხადი გაა­კეთონ, პირობა დადონ, ვალდებულება აიღონ და ა.შ.

საკომუნიკაციო აქტის თეორიის შემქმნელი, ბრიტანელი ფილოსო­ფოსი ჯონ ოსტინი (John Langshaw Austin), საკომუნიკაციო აქტის სამ კატეგორიას განასხვავებს ერთმანეთისგან:

15

ლოკუცია, ჯ. სტინის მიხედვით, არის რაღაცის თქმის პროცესი („saying something ‘in the full normal sense“), რომელიც სამი ნაწილისგან შედგება:

1. ფონეტიკური აქტი ანუ ფონემებისაგან შემდგარი ჯაჭვის – სიტყვების გენერირება, რომელიც რომელიმე ენის ფარგლებში ხორციელდება;

2. მოცემული ენის მორფოსინტაქსური წესების მიხედვით ამ სიტყვებისაგან წინადადების გენერირება;

3. წინადადების ისე გაფორმება, რომ იგი ობიექტურ რეალობაში მოცემულ ფაქტს, მოვლენას, პროცესს მიემართებოდეს და დას­რუ­ლებულ აზრს გადმოსცემდეს.

ჯონ როჯერს რლი (John Rogers Searle) საკომუნიკაციო აქტის ოთხ კატეგორიას გამოყოფს:[1]

15

ჯ. სტინისაგან განსხვავებით ჯ. სრლი ერთმანეთისაგან განასხვავებს (წარმო)თქმასა და პროპოზიციას (შდრ.: ოსტინის კატეგორიზაციაში გამოყენებული ლოკუცია, რომელიც ორივეს ფარავს). პირველ კატე­გო­რიაში ჯ. სრლი განიხილავს საკომუნიკაციო აქტს, რომელიც ფიზიკურ-აკუსტიკური სიგნალისაგან შედგება და რომელიც სულაც არ არის აუცილებელი, რომ გარკვეულ შინაარსს გადმოსცემდეს. მაგ., შორისდებუ­ლები აუ, ვა, ჰმ გამოიყენება განცდების გადმოსაცემად – ისინი პროპოზი­ციული, ანუ კონკრეტული ინფორმაციული შინაარსისაგან დაცლილი, რეფლექსების გამომხატველი ოდენობებია და მათი გამოყენება ინფორმაციის გაცვლა-გადაცემას არ ისახავს მიზნად. ასეთ შემთხვევაში საკომუნიკაციო აქტის მიზანი არ არის ინტერაქცია, იგი არ არის მსმენელზე ორიენტი­რებული აქტი. იგი მთქმელის დამოკიდებულების გადმოცემას ისახავს მიზნად და არა ობიექტურ რეალობაში არსებული ფაქტის, მოვლენის ან სიტუაციის  აღწერას.

პროპოციზია . სერლის საკომუნიკაციო აქტის თეორიაში (Theory of speech act) გაგებულია როგორც საკომუნიკაციო აქტის შინაარსი, რომელიც მიემართება/ასახავს რეალურ სამყაროს – რეალურ ან წარმოსახვით ობიექტს (ფაქტს, მოვლენას, პროცესს). პროპოზიციები შეიძლება გადმოი­ცეს მარტივად, ერთი სიტყვის მეშვეობით (მაგ., იწვიმებს) ან რთული სინტაქსური კონსტრუქციით: ხვალ იწვიმებს; ხვალ ძლიერ იწვიმებს; ამინდის ბიურომ გადმოსცა, რომ ხვალ ძლიერ იწვიმებს და ა.შ. 

პროპოზიციულ საკომუნიკაციო აქტს შესაძლოა ახლდეს სპეცი­ფიკაცია. ამგვარი საკომუნიკაციო აქტის შინაარსი არა მარტო აღწერს ობი­ექტურ სამყაროში არსებულ ფაქტს, მოვლენას, პროცესს, არამედ მთქმე­ლის პოზიციას მასთან (ფაქტთან, მოვლენასთან, პროცესთან) მიმართებით.

შდრ.:

15

ამგვარი საკომუნიკაციო აქტი განიხილება, როგორც ილოკციური აქტი – რეალობის ობიექტურ ენობრივ აღწერას დაერთვის ილოკუციური სპეციფიკაცია.

ილოკუცია არის საკომუნიკაციო აქტის ძირითადი მიზანი, რომლის მიღწევასაც ცდილობს მთქმელი – გამოხატოს სუბიექტური დამოკიდე­ბუ­ლება საკომუნიკაციო აქტის ობიექტისადმი – აღფრთოვანება, სიხარული, მწუხარება, დანანება. ილოკუციური აქტის მიზანია ინტერაქციის განხორციელება. ილოკუციური აქტი არის პროპო­ზიციული აქტი, რომელიც დამატებით შეიცავს ინტენციას (განზრახვას).

15

შინაარსობრივი და იერარქიული დამოკიდებულება ამ სამ კატეგორიას შორის ამგვარად შეგვიძლია წარმოვადგინოთ:

15

ანუ

15

ილოკუციის შემთხვევაში ერთმანეთისაგან განასხვავებენ ილოკუციის გადმოცემის ექსპლიციტურ და  იმპლიციტურ შემთხვევებს. ზემოთ მოყვანილი წინადადებები ა) მიხარია, რომ იწვიმებს; ბ) რა ცუდია, რომ ხვალ იწვიმებს; გ) ვშიშობ, რომ ხვალ იწვიმებს; დ) დარწმუნებული ვარ, რომ ხვალ იწვიმებს; ე) თქვენ ფიქრობ, რომ ხვალ იწვიმებს?!  ვ) წარმოგიდგენია, ხვალაც იწვიმებს?! ექსპლიციტურად გადმოცემული ილოკუციის მაგალითებია.

საკომუნიკაციო აქტი შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც ილოკუ­ციუ­რი აქტი მაშინაც, როდესაც იგი ექსპლიციტურად არ არის გადმოცე­მული წინადადებაში. საანალიზოდ განვიხილოთ წინადადება „ძალიან დავიღალე.

იმის მიხედვით, თუ როგორია მთქმელის ინტენცია – რისი გადმო­ცემა სურს მას, ანუ რა მიზნით არის იგი წარმოთქმული, – შეგვიძლია მოცემულ წინადადებას განსხვავებული ინტერპრეტაცია მივანიჭოთ. მთქმელის განზრახვის დასადგენად განვიხილოთ პროპოზიცია „ძალიან დავიღალე ოთხი კრიტერიუმის მიხედვით: კონტექსტიგანზრახვა, მნიშვნელობა და აქტის სახე.

პროპოზიცია: ძალიან დავიღალე

15

იმის გათვალისწინებით, თუ რა მიზანს ემსახურება მთქმელის მიერ წარმოთქმული ფრაზა/წინადადება, . სერლი ილოკუციური აქტის ხუთ ქვეტიპს გამოყოფს:

(და)მადასტურებელი ილოკუცია (assertive illocution) – მისი მიზანია საკომუნიკაციო აქტში მონაწილე აქტიორ(ებ)ის დაჯე­რება, დარწმუნება რეალობის სხვადასხვა ხარისხის გათვალის­წინებით. მაგ.:

აღმოჩნდა, რომ, …

გაირკვა, რომ

როგორც დადასტურდა, …

განკარგულებითი ილოკუცია (directive illocution) – საკომუ­ნიკაციო აქტის მიზანია მსმენელის გააქტიურება, მოქმედების გამოწვევა. მაგ.:

გთხოვთ, …

გეკითხებით, …

მიპასუხეთ…

გიბრძანებთ, …

ვალდებულებითი ილოკუცია (directive illocution) – მთქმელი ვალდებულებას იღებს, მომავალში განახორციელოს რაიმე ტი­პის ქმედება. ამ აქტს ახლავს მთქმელის მხრიდან თავისუფალი ნება.

ვფიცავ, …

გპირდები, …

გარანტიას გაძლევთ, …

პირობას ვდებ, …

ექსპრესიული ილოკუცია (expressive illokution) – მთქმელი გამოხატავს თავის ემოციურ დამოკიდებულებას პროპოზიციი­სადმი (მადლიერება, მილოცვა, ბოდიშის მოხდა, თანაგრძნობის გამოხატვა, მისამძიმრება). მაგ,:

გმადლობთ, რომ … / მადლიერება მინდა გამოვხატო …

გილოცავთ …

ბოდიში, რომ …

უკაცრავად, …

ვწუხვარ …

მუქარის / გინების ფორმულებით გაფორმებული გამოთქმები;

დეკლარაციული ილოკუცია (declarative illokution) – საკო­მუნიკაციო აქტი დეკლარირების გადმოსაცემად (განცხადების გაკეთება, სხდომის გახსნა, ოფიციალური წერილის დასაწყისი, იურიდიული ხელშეკრულების ფორმულები და ა.შ.)

ვაცხადებ, რომ …

სხდომა/ფესტივალი/კონკურსი გახსნილად ცხადდება!

ვიწყებთ კლასიკური მუსიკის კონცერტს!

განაჩენი მიღებულია და გასაჩივრებას არ ექვემდებარება.

თავს ვალდებულად ვთვლი, გაცნობოთ, რომ …

ჩვენ, ქვემორე ხელისმომწერნი …

ილოკუციურ აქტს შეიძლება ახლდეს საგანგებო სპეციფიკაცია, რომელიც არა მარტო გამოხატავს მთქმელის დამოკიდებულებას და მიზანს პრო­პოზიციისადმი, არამედ გარკვეულ მოლოდინსაც, რომელიც ილოკუციურ აქტს შეიძლება მოჰყვეს. ასეთ აქტს პერლოკუციური აქტი ეწოდება.

პერლოკუცია ილოკუციური აქტის სპეციალური სახეა. ისევე როგორც, ილოკუცია, პერლოკუციაც შეიძლება ექსპლიციტურად (ლექ­სიკურ ან სინტაქსურ-პრაგმატულ დონეზე) ან იმპლიციტურად იყოს გადმოცემული. მაგ.:

1. მადასტურებელი პერლოკუციის შემთხვევაში მთქმელი ელოდება, რომ მას დაუჯერებენ.

მაგ.:

ა) ექსპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია გადმოცემული ხომ ან მაშ  ნაწილაკით:

• „საბოლოოდ ხომ დადასტურდა თვითმხილველთა მიერ, რომ…“

შდრ. ილოკუციურად გადმოცემული ფაქტი წინადადებაში: „თვითმხილველთა მიერ დადასტურდა, რომ…“

• „მაშ რა გეგონათ?“ (პერიფრაზი: როგორ იფიქრეთ, რომ …/ ნუთუ გჯეროდათ, რომ …“)

ბ) იმპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია:

• „სხვა რამეს ელოდით?!“

შდრ. პერიფრაზი: ეს (ხომ) მოსალოდნელი იყო, რომ …“

2. განკარგულებითი პერლოკუციის შემთხვევაში მთქმელი ელოდება, რომ შესრულდება მის მიერ გაცემული განკარგულება;

მაგ.:

ა) ექსპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია (გადმოცემული მოდალური ფრაზით ყოველი მიზეზის გარეშე და მოდალური ნაწილაკით უნდა):

• „ყოველი მიზეზის გარეშე უნდა მომიტანოთ გამოკვლევის შედეგები“

ბ) იმპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია გადმოცემული კითხვითი წინადადებით:

• „მომიტანენ გამოკვლევის შედეგებს?“

შდრ. პერიფრაზი: „მე ველოდები, რომ ბოლოსდაბოლოს მომიტანენ გამოკვლევის შედეგებს“.

შდრ. ილოკუციურად გადმოცემული განკარგულება:

• „მომიტანეთ გამოკვლევის შედეგები!

ან

შდრ. ექსპლიციტური პერლოკუცია (შესაფერისი ინტონაციით წარმოთქმული):

• „იქნებ მომიტანენ შედეგებს!“

3. ვალდებულებითი პერლოკუციის შემთხვევაში მთქმელი ელოდება, რომ მისგან მოელიან აღებული ვალდებულების შესრულებას:

• „მერწმუნეთ, არ დაგაღალატებთ“;

 

4. ექსპრესიული პერლოკუციის, მაგალითად, ქების შემთხვევაში მთქმელი ელოდება, რომ გაუხარდება მას, ვისაც აქებენ.

ა) ექსპლიციტურად გადმოცემული პერლოკუცია:

 • „თქვენ ხომ არაჩვეულებრივად ქარგავთ!“

ბ) იმპლიციტურად გადმოცემული პერლოკუცია:

„არაჩვეულებრივი ნაქარგია!“

5. დეკლარაიული პერლოკუციის შემთხვევაში, მაგალითად, სხდომის გახსნის დროს, მთქმელი ელოდება, რომ კომუნიკატორები (საკომუნი­კა­ციო აქტის მონაწილე აქტიორები, ანუ სხდომის წევრები) შესაბა­მისად მოიქცევიან – გამორთავენ მობილურ ტელეფონებს, გადაშლიან სხდომის მასალებს და მოემზადებიან სხდომის მუშაობაში მონაწილეობის მისაღებად.

ა) ექსპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია:

• „ყურადღება, სხდომას გახსნილად ვაცხადებ!“

• „ჩუ, ბავშვს სძინავს!“

• „ფრთხილად, კარები იკეტება!“

ბ) იმპლიციტურად გამოხატული პერლოკუცია:

• „ეზოში ავი ძაღლია!“

შინაარსობრივი და იერარქიული დამოკიდებულება საკომუნიკაციო აქტის კატეგორიებს შორის ამგვარი სახისაა:

15

ანუ


15

15 

საკომუნიკაციო აქტი, როგორც წესი, პერლოკუციურ აქტს წარმო­ად­გენს – მთქმელის მოტივაცია საკომუნიკაციო აქტში არა მარტო ფაქტე­ბის, მოვლენებისა და პროცესის აღწერა-კონსტატაციაა, არამედ საკუთა­რი სუბიექტური დამოკიდებულების გამოყენებით საკომუნიკაციო აქტის მონაწილეებზე – კომუნიკატორებზე გავლენის მოხდენა, მათი ქცევის გააქ­ტიურება.

[1] იხ. J. R. Searle: Speech Acts, Cambridge, 1969 (Deutsch: Sprechakte. Frankfurt /M 1971).