ვიდრე მეთოდურ ნაწილს დავასრულებდეთ, კიდევ ერთ საკითხს გვინდა შევეხოთ, კერძოდ, ენობრივი სისტემის ფუნქციონირების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს რგოლს – ოპერაციონალიზაციას, ანუ გვსურს აღვწეროთ, თუ როგორია გზა კოგნიტური „აზრიდან“ გრამატიკულ „წინადადებამდე“.
ფორმალური თვალსაზრისით ენა სისტემაა, თავისი ფუნქციით კი – კომუნიკაციის საშუალება. ჩვენ აზრებს ენის მეშვეობით გადმოვცემთ, უფრო სწორად, ენის მეშვეობით ვახდენთ ჩვენი აზრების გენერირებას კოგნიტურ დონეზე, რომელიც მეტყველების მეშვეობით აღქმად მედიუმად – აკუსტიკურ სიგნალად გარდაიქმნება.
ადამიანის გონებაში მოცემული აზრი შედგება კონცეპტებისაგან, რომლებიც ოპერატორების მეშვეობით უკავშირდებიან ერთმანეთს. სწორედ კონცეპტებისა და ოპერატორების ლოგიკური კავშირი ქმნის აზრის ენობრივი რეალიზების საფუძველს, რომელიც მოცემული კონკრეტული ენის ფარგლებში თანმიმდევრულად დალაგებულ და ერთმანეთთან დაკავშირებულ ჯაჭვს ქმნის. ანუ კოგნიტური „აზრიდან“ გრამატიკულ „წინადადებად“ გარდაქმნა ლინეალიზაციის (ხაზობრიობის) გზით მიიღწევა: იდეა > ლინეალიზაცია > ენობრივი გაფორმება.
სტრუქტურულად ეს პროცესი ასე გადმოიცემა:
ლინეალიზაციის შედეგად აზრობრივ სუბსტანციას ეძლევა ენობრივი ფორმა, რომელიც აკუსტიკური მედიუმის სახით არის გადმოცემული. სწორედ ამ ორ ცნებას – სუბსტანცია და ფორმა – დაემყარა ევროპული სტრუქტურალიზმი: ფერდინანდ დე სოსიურისა და ლუის იელმსლევის თეორიაში სუბსტანცია განხილულია, როგორც ამორფული მასა, რომელიც ფორმას მხოლოდ კონკრეტულ ენაში იღებს.
ლინეალიზაციის საილუსტრაციოდ ჩავატაროთ ასეთი ცდა: ავიღოთ რამდენიმე სიტყვა, როგორც კონცეპტის რეალიზაცია, მაგ., არსებითი სახელები – გიორგი, ტბა, სახლი, მიმღეობა – მდგარი, საწყისი – გაშურება, გარემოებები – გუშინ, დაუყოვნებლივ და შევეცადოთ მოცემული სიტყვებისაგან ავაგოთ წინადადება.
წინადადებაში სავალდებულო კომპონენტების დასადგენად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავარკვიოთ, რა სახის მოქმედებას შეიძლება ჰქონდეს ადგილი წინადადების აგების შემთხვევაში, ანუ დავადგინოთ მოქმედების სახე:
მოქმედების სახე: გადაადგილება (გაშურება)
ახლა განვსაზღვროთ მოქმედების შემსრულებელი:
მოქმედების შემსრულებელი: სულიერი არსება (გიორგი)
შემდგომ დასადგენია, თუ როდის ხდება მოქმედება:
მოქმედების დრო: წარსული
ჩვენს შემთხვევაში მოცემული მოქმედების სახე „გადაადგილება“ ლოგიკურად გულისხმობს გადაადგილების მიმართულების ან მიზნის არსებობას, ანუ უნდა განვსაზღვროთ მოქმედების მიმართულება ან მიზანი:
მოქმედების მიმართულება / მიზანი: დირექტივი
ახლა შევეცადოთ ამ ინფორმაციული კომპონენტებისაგან წარმოვქმნათ ქართულ ენაზე გრამატიკულად გამართული წინადადება, ანუ მოვახდინოთ ამ ინფორმაციული კომპონენტებისაგან შემდგარი აზრის ლინეალიზაცია.
ლინეალიზაცია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გულისხმობს აზრის ამორფული სუბსტანციის აკუსტიკურ მედიუმში, ანუ აზრების ფიზიკალურ ფორმატში გადაყვანას (სუბსტანცია & ფორმა) კონკრეტული ენობრივი სისტემის ფარგლებში. სუბსტანცია, ანუ სიტყვა, როგორც აბსტრაქტულად არსებული კონცეპტი ჩვენს შემეცნებაში, ენაში გარკვეული ფორმით რეალიზდება. ამიტომ ლინეალიზაციის პროცესში აუცილებელია მათი ენობრივ დონეზე ფორმალური გაფორმება. ამისათვის უნდა მოვახდინოთ ინფორმაციული კომპონენტების სინტაქსურ ფრაზებად დალაგება, ანუ ინფორმაციული კომპონენტების კომბინაცია.
წინადადების აგება დავიწყოთ მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვით, ანუ მოვახდინოთ მოქმედების („გაშურება“), როგორც აზრის, ენობრივი გაფორმება (ანუ გრამატიკულად ფორმულირება). იმისათვის, რომ ეს პროცესი სწორად წარიმართოს, ანუ ზმნის ფორმა სწორ დროში ჩავსვათ, დაგვეხმარება ინფორმაციული კომპონენტი მოქმედების დრო, ანუ სიტყვა „გუშინ“. ამგვარად, ორი ინფორმაციული კომპონენტი მოქმედების სახე (ზმნა, რომელიც წარსულ დროში უნდა გაფორმდეს) და მოქმედების დრო (ზმნიზედა, რომელიც დროის გარემოების ფუნქციით გამოიყენება და წარსულ დროზე მიგვითითებს) უკვე შეგვიძლია ჩავსვათ წინადადების მატრიცაში:
იმისათვის, რომ ავირჩიოთ მოქმედების შემსრულებელი – სუბიექტი, მოდით, სემანტიკურად გავაანალიზოთ მოქმედების სახე, გადმოცემული ზმნის მეშვეობით „გაშურება“. ზმნით გადმოცემული ეს მოქმედება შეიცავს ორ სემანტიკურ კომპონენტს – [+HUM] და [+CONT], რაც გამორიცხავს უსულო არსებითი სახელების – „სახლი“ და „ტბა“ – გამოყენებას სუბიექტის ფუნქციით. ამიტომ შემდეგი სიტყვა, რომელიც შეგვიძლია ჩავსვათ მატრიცაში, არის „გიორგი“. მოქმედის მატრიცაში შეტანა საშუალებას გვაძლევს განვაგრძოთ მოქმედების გრამატიკული ფორმირება – მოქმედების გამომხატველი ზმნის დეტერმინირება პირისა (3 პირი) და რიცხვის (მხოლობითი რიცხვი) მიხედვით. მოქმედის მატრიცაში შეტანის შემდეგ ზმნა მიიღებს კონკრეტულ მორფოლოგიურ ფორმას შემდეგი ნიშნებით: დრო – წარსული, პირი – მესამე, რიცხვი – მხოლობითი; ხოლო მოქმედი, ქართული ენის სინტაქსური წესებიდან გამომდინარე (გარდაუვალი ზმნა სუბიექტს სახელობითში მოითხოვს), გაფორმდება შესაბამისი ბრუნვით – იგი ჩაისმება სახელობით ბრუნვაში:
სიტყვა „დაუყოვნებლივ“ ვითარების ზმნიზედაა და როგორც წესი, ზმნის წინ რეალიზდება:
და ბოლოს, დაგვრჩა კიდევ ერთი კომპონენტი, რომელიც განავრცობს ინფორმაციულ კომპონენტს _ მოქმედების სახე. ლინეალიზაციის შედეგად ფორმალურად სუბსტანცირებული ზმნა „გაეშურა“, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, მოითხოვს ზმნით გამოხატული მოქმედების ლოკალურ ან სამოტივაციო მიზანს, რომელიც რეალიზდება ადგილის გარემოების (გაეშურა ვიღაცისკენ/რაღაცისკენ) ან მიზნის გარემოების (გაეშურა რაღაცისთვის/რაღაც მიზნით) სახით.
დარჩენილი ორი არსებითი სახელი: „სახლი“ და „ტბა“ გამორიცხავს მიზნის გარემოების პოვნიერებას. ორივე სახელი სემანტიკურად კვალიფიცირდება, როგორც გეოგრაფიული პუნქტი და ადგილის გარემოების პოვნიერებაზე მიგვითითებს. ახლა მთავარია გადავწყვიტოთ, თუ რა ნიშნის მიხედვით ავირჩიოთ თავსებადი სახელი, ანუ რომელი არსებითი სახელი უნდა ავირჩიოთ ადგილის გარემოების ფრაზის ბირთვად.: „ტბა“ თუ „სახლი“? დამხმარე საშუალებად ასეთ შემთხვევაში გამოდგება სიტყვა „მდგარი“, რომელიც სემანტიკური თავსებადობის თვალსაზრისით „სახლს“ მიემართება და გამორიცხავს „ტბას“. ამ უკანასკნელის შემთხვევაში უნდა გვქონოდა სიტყვა „მდებარე“ და არა „მდგარი“.
წინადადების მატრიცაში შეგვიძლია შევიტანოთ დარჩენილი სიტყვები ტბა, მდგარი და სახლი:
იმისათვის, რომ მოვახდინოთ ინფორმაციული კომპონენტის – მოქმედების ლოკალური მიზანი – ლინეალიზაცია, ამ სამი სიტყვიდან (ტბა, მდგარი და სახლი) უნდა ავაგოთ სახელური ფრაზა, რომელიც წინადადებაში პრედიკაციის შესაბამისად (გაეშურა სად?) იქნება გაფორმებული. ამისათვის კი დაგვჭირდება ფუნქციური გრამატიკის ერთ-ერთი საკვანძო ცნების – ოპერაციონალიზაციის შემოტანა.
ოპერაციონალიზაცია არის გარდაქმნა, რომელიც ხორციელდება ორი ელემენტის – ოპერატორი და ოპერანტი – მეშვეობით და რომლის შედეგად მიღებული ოდენობა – რეზულტატი განსხვავდება საწყისი ოდენობისაგან – ოპერანტისაგან. შესაბამისად:
1. ოპერატორი არის ის ელემენტი, რომელსაც იყენებს ენა ოპერირებადი ელემენტის მიმართ, ანუ ენა ოპერირებს ოპერატორების მეშვეობით;
2. ოპერანტი არის ის ელემენტი, რომელსაც მიემართება ოპერატორი და ახდენს ოპერირებას;
3. ამ პროცესის, ანუ ოპერატორის ოპერანტზე მიმართების შედეგად მიიღება რეზულტატი, რომელიც თვისებრივად განსხვავდება მანამდე არსებული ოპერანტისაგან.
თუ ოპერატორს აღვნიშნავთ X -ით, ხოლო ოპერანტს Y -ით, მაშინ ოპერაციონალიზაციის შედეგად მივიღებთ Yʹ -ს, რომელიც არ უდრის Y -ს.
შევეცადოთ განვახორციელოთ ოპერაციონალიზაცია ფუნქციურად გამართული ფრაზის წარმოსაქმნელად. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახელური ფრაზის ბირთვი მოცემულ წინადადებაში არის არსებითი სახელი „სახლი“. მიმღეობა „მდგარი“ მიემართება „სახლს“ და ქმნის სახელურ ფრაზას. იმისათვის, რომ სახელური ფრაზა იქცეს ადგილის გარემოებად, და იმის გათვალისწინებით, რომ საქმე გვაქვს ინფორმაციული კომპონენტის – მოქმედების მიზანი, ფორმალურ სუბსტანცირებასთან, გვჭირდება ოპერატორი, რომელიც მიმართულების ფუნქციურ მარკირებაში დაგვეხმარება. ასეთი ოპერატორი ქართულში არის -კენ თანდებული. ოპერაციონალიზაცია ხორციელდება შემდეგნაირად: ვიღებთ ოპერანტს „სახლი“ და ვახორციელებთ მასზე ოპერირებას ოპერატორით -კენ თანდებულის სახით. ოპერირების შედეგად მივიღებთ რეზულტატს – თანდებულიანი ნათესაობითის ფორმას სახლ-ის-კენ.
ენობრივი ოპერაციონალიზაცია არ უნდა განვიხილოთ, როგორც მექანიკური გარდაქმნის წესი, იგი საგრძნობლად განსხვავდება ენებში და თითოეული ენისათვის სპეციფიურია. მაგ., გერმანულში შესაბამისი ფრაზის წარმოსაქმნელად გამოიყენება ოპერატორი – წინდებული nach და ოპერანტი – არსებითი სახელი Haus. ოპერირების შედეგად ვიღებთ ოპერირების რეზულტატს nach Hause.
შდრ.:
გერმ.: ოპერანტი [Haus]NOM ოპერატორი [nach] > [nach] Pp [Hause]ACC
ქართ.: ოპერანტი [სახლი]NOM ოპერატორი [-კენ] > [სახლ-ის]GEN +[კენ] Pp
ოპერირების შედეგად გერმანულმა ენამ ოპერანტი მოითხოვა საგანგებო ბრუნვაში, აკუზატივში. ქართულში, გერმანულისაგან განსხვავებით, ოპერატორი წინდებულის მაგივრად თანდებულია, და ქართული ენა ოპერანტს მოითხოვს ნათესაობითში.
დავუბრუნდეთ სიტყვას „მდგარი“. ზმნა „დგომა“, ისევე როგორც შესაბამისი მიმღეობური ფორმა „მდგარი“, მოითხოვს სპეციფიკაციას ანუ შინაარსობრივ განვრცობას. სემანტიკურად ორი სახის სპეციფიკაცია არის შესაძლებელი: ლოკალური სპეციფიკაცია, ანუ სად-სპეციფიკაცია (მაგ. ოთახში დგას, ხესთან დგას, მაგიდაზე დგას) და ვითარების გარემოებითი სპეციფიკაცია ანუ როგორ-სპეციფიკაცია (მაგ. უხერხულად დგას, შეუმჩნევლად დგას და ა.შ.). ჩვენს შემთხვევაში როგორ-სპეციფიკაცია გამორიცხულია, ვინაიდან არსებითი სახელი „ტბა“ არ იძლევა ამის საშუალებას. სემანტიკურ-ფუნქციური თვალსაზრისით უფრო თავსებადია სად-სპეციფიკაცია სამი ლოკალური შესაძლებლობით:
1. თანამდებარეობა (სიახლოვის თვალსაზრისით) – ტბასთან (იხ. ადესივი),
2. მდებარეობა –ში სპეციფიკაციით – ტბაში (იხ. ინესივი),
3. მდებარეობა –ზე სპეციფიკაციით – ტბაზე (იხ. სუპერესივი)
ამ სამი ვარიანტიდან ყველაზე რეალური, (კონვენციული) იმპლიკაციის გათვალისწინებით, ლოკალური სპეციფიკაციის პირველი სახეა – თანამდებარეობა; ნაკლებ რეალურია, მაგრამ შეუძლებელი არ არის ლოკალური სპეციფიკაციის მეორე სახე – მდებარეობა -ში სპეციფიკაციით (ტბაში მდგარი სახლი არ არის ჩვეულებრივი შემთხვევა, მაგრამ არც გამორიცხული არაა); რაც შეეხება ლოკალური სპეციფიკაციის მესამე სახეს, მდებარეობა –ში სპეციფიკაციით (ტბაზე მდგარი სახლი), იგი უნდა გამოვრიცხოთ, ვინაიდან წყლის ზედაპირზე სემანტიკურად დასაშვებია ისეთი ქმედება, როგორიცაა „ტივტივი“ (მაგ.: წყალზე ტივტივებს) და არა „დგომა“ (მაგ.: წყალზე დგას).
მსჯელობიდან გამომდინარე, ოპერანტზე „ტბა“ ლოკალური სპეციფიკაციის მესამე სახის გამომხატველი ოპერატორის -თან თანდებულის მეშვეობით ვახორციელებთ ოპერაციას და ვიღებთ რეზულტატს „ტბასთან“ – არსებით სახელს მიცემით ბრუნვაში -თან თანდებულის თანხლებით.
ამგვარად, ჩვენ მიერ განხორციელებული ოპერაციონალიზაციის შედეგად მივიღეთ წინადადება:
(45) გუშინ გიორგი დაუყოვნებლივ გაეშურა ტბასთან მდგარი სახლისკენ.
იმისათვის, რომ წინადადების ძირითადი წევრები გამოვავლინოთ, შეგვიძლია გამოვიყენოთ კითხვის დასმის მეთოდი:
პრედიკატი:
კითხვა: რა ქნა?
პასუხი: გაეშურა
სუბიექტი:
კითხვა: ვინ გაეშურა?
პასუხი: გიორგი გაეშურა
დროის გარემოება:
კითხვა: როდის გაეშურა?
პასუხი: გუშინ გაეშურა
ადგილის გარემოება:
კითხვა: საით გაეშურა?
პასუხი: სახლისკენ გაეშურა
წინადადების დანარჩენი ელემენტები – დაუყოვნებლივ, ტბასთან და მდგარი სატელიტ ელემენტებს წარმოადგენენ, წინადადების ძირითად წევრებს დაერთვიან და ქმნიან ა) სინტაგმებს – დაუყოვნებლივ გაეშურა, ან ბ) სინტაქსურ ფრაზებს – ტბასთან მდგარი სახლისკენ.
სატელიტ ელემენტებს კითხვა სინტაქსური ფრაზის შიდა სტრუქტურიდან გამომდინარე დაესმის:
ვითარების გარემოება:
კითხვა: როგორ გაეშურა?
პასუხი: დაუყოვნებლივ გაეშურა
ადგილის გარემოება:
კითხვა: რასთან მდგარი სახლისკენ?
პასუხი: ტბასთან მდგარი
ანუ კითხვა დაესმის როგორც მთლიან სინტაქსურ ფრაზას, ისე მის სათითაო შემადგენელ ელემენტს:
რაც შეეხება სიტყვას „მდგარი“, მას კითხვა არ დაესმის. სინტაქსური ფრაზა „ტბასთან მდგარი სახლისკენ“ წინადადების „სახლი ტბასთან დგას“ სახელურ ფრაზად ტრანსფორმაციის შედეგად არის მიღებული, „მდგარი“ ყოფილი პრედიკატია და მიმღეობურ ფორმად მოქცევის შემდეგ ორ ელემენტს შორის „ტბასთან“ და „სახლისკენ“ ლოგიკური მიმართებების გადმოსაცემად (პრედიკაციის მიზნით) გამოიყენება. შესაბამისად, სიტყვა „მდგარი“ მხოლოდ მეორე კონსტიტუენტთან ერთად „ტბასთან“ ქმნის სინტაგმას „ტბასთან მდგარი“ და დაერთვის „სახლს “ როგორც მოდიფიკატორი. იგი პასუხობს კითხვაზე: რომელი სახლისკენ? პასუხი: „ტბასთან მდგარი სახლისკენ“.
სინტაგმისა და ფრაზის საკითხებს, ისევე როგორც წინადადებების სინტაქსურ კონსტრუქტებად – სინტაგმა და სინტაქსური ფრაზა – გარდაქმნის მექანიზმს ჩვენ მომდევნო თავებში დაწვრილებით განვიხილავთ.