ცნებები უმცირესობა და უმრავლესობა სოციოლინგვისტიკის საბაზისო ცნებებია და მოსახლეობის რაოდენობრიობას ეფუძნება  ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი ნიშნის მიხედვით. ცნება უმცირესობა (ისევე როგორც ცნება უმრავლესობა) პოლიტიკურ-სოციოლოგიურ საბაზისო ცნებას წარმოადგენს და ერთი მთლიანის წილობრივ შეფარდებას გამოხატავს.

ცნება უმცირესობა აღნიშნავს ადამიანთა ჯგუფს, რომელიც საზოგადოების უმეტესი ნაწილისაგან (უმრავლესობა) განსხვავდება სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობით, პოლიტიკური ან რელიგიური შეხედულებების მიხედვით, ეთნიკური და ენობრივი ნიშნით. განსხვავებულობა შეიძლება სხვა ასპექტშიც გამოიხატოს: სექსუალური ორიენტაცია, მორალური შეხედულებები, ხელოვნების რომელიმე მიმდინარეობის აღიარება ა ა.შ. უმცირესობა, როგორც წესი, უმრავლესობის მხრიდან განიცდის ზეწოლას, თუმცა საპირისპირო შემთხვევებიც არსებობს – სამხრეთ აფრიკაში ხელისუფლების მიერ გასული საუკუნის 50-იან წლებში იურიდიულად დაკანონდა პოლიტიკური კურსი, რომელიც თეთრკანიანებს განსაკუთრებულ პრივილეგიებს ანიჭებდა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უმცირესობას წარმოადგენდნენ სამხრეთ აფრიკაში.

სოციოფსიქოლოგიაში უმცირესობის ორ სახეს განასხვავებენ: ა) სტატისტიკურად განპირობებულ უმცირესობას და ბ) სოციალურ უმცირესობას. ეს უკანასკნელი გულისხმობს ისეთ უმცირესობას, რომელიც კულტურულად ან ფსიქიკურად განსხვავებულ ადამიანთა ჯგუფებს გამოაცალკევებს სოციალურად დომინანტური ჯგუფიდან, რითაც ირღვევა ადამიანთა უფლებები – დომინანტური საზოგადოების დამოკიდებულება უმცირესობის მიმართ  დამამცირებელია.

სოციოლოგიის გავლენით, დღეისათვის ცნება უმცირესობამ დაკარგა თავისი პირველადი მნიშვნელობა და სტატისტიკური თანაფარდობის ინდიკატორად იქცა – აღნიშნავს ადამიანთა ნებისმიერი ნიშნით მარკირებულ სოციუმს, რომელიც 50%-ზე ნაკლები რაოდენობით არის წარმოდგენილი საერთო სტატისტიკურ სურათში.

უმცირესობების საკითხს საგანგებოდ იკვლევს ევროპის უმცირესობების შემსწავლელი საზოგადოება  Eurominority, რომლის მიზანია ევროპაში უმცირესობებთან დაკავშირებული ინფორმაციების გავრცელება და გასაჯაროება.

 

 Eurominority: http://www.eurominority.eu/version/eng/

 

ადამიანის უფლებათა ლექსიკონში ცნება უმცირესობა ასეა განმარტებული:

„უმცირესობა – ჯგუფი, რომელიც, როგორც წესი, რიცხობრივ უმცირესობაშია სახელმწიფოს მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილის მიმართ. მისი წევრები, რომლებიც უფრო ხშირად ამავე ქვეყნის მოქალაქეები არიან, დანარჩენი მოსახლეობისაგან ეთნიკური, რელიგიური, ან ენობრივი განსხვავებებით გამოირჩევიან. ასეთი ჯგუფის წევრებს სოლიდარობის გრძნობა და საკუთარი კულტურის, ტრადიციების, რელიგიის, ან ენის შენარჩუნების სურვილი ახასიათებთ. ისინი შესაძლებელია აღმოჩნდნენ უმცირესობის მდგომარეობაში მაშინ, როდესაც ფაქტიურად მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენენ. უმცირესობის სტატუსი ჯგუფის რაოდენობით კი არ განისაზღვრება, არამედ განმასხვავებელი ნიშნებისა და დისკრიმინაციის არსებობით. უმცირესობათა ძირითადი განმასხვავებელი ნიშნებია:

1. უმცირესობის წევრები სხვა ჯგუფებთან შედარებით არამომგებიან მდგომარეობაში არიან;
2. უმცირესობათა იდენტიფიცირება თვალნათლივი განმან-სხვავებელი ნიშნების მიხედვით ხდება;
3. უმცირესობა არის ჯგუფი, რომელსაც სწორედ ასეთად აქვს გაცნობიერებული საკუთარი თავი და ღრმადაა დარწმუნებული საკუთარ განუმეორებლობაში;
4. არჩევნის ან აუცილებლობის მიხედვით უმცირესობათა წევრები ქორწინებას საკუთარი ჯგუფის წევრებთან ამჯობინებენ.“

წინამდებარე განსაზღვრებაში პირველი სამი ნიშანი  არსებით მახასიათებელ ნიშანს წარმოადგენს და ჩვენ მას ამგვარად „გადავწერთ“:

1. უმცირესობის იდენტიფიცირება ხდება ამ ჯგუფისათვის დამახასიათებელი განმასხვავებელი ნიშნების საფუძველზე;
2. უმცირესობას გაცნობიერებული აქვს ეს განმასხვავებელი ნიშნები და პოზიტიურად აფასებს მას, ვინაიდან, დომინანტური უმრავლესობისაგან განსხვავებით, მას სწორედ ეს ნიშნები ანიჭებს განუმეორებლობას;
3. უმცირესობისადმი დამოკიდებულება აშკარა დისკრიმინაციით ხასიათდება – ეს ჯგუფი სოციალურ ან იურიდიულ დონეზე განიცდის ზეწოლას დომინანტური ჯგუფის მხრიდან.

რაც შეეხება მეოთხე ნიშანს, იგი უმცირესობის სტრატეგია უფროა, ვიდრე ნიშანი და თვითგადარჩენის ინსტიქტით არის ნაკარნახევი. ეს გარდაუვალი აუცილებლობაა – ქორწინების თვალსაზრისით „ჩაკეტილი“ საზოგადოება უფრო ადვილად ინარჩუნებს როგორც ენობრივ, ისე ეთნიკურ და კულტურულ იდენტობას. ამდენად, იგი თვითგადარჩენის ინსტინქტის ერთ-ერთ გამოვლენას წარმოადგენს და არა ნიშანს.

Civil ენციკლოპედიური ლექსიკონის (http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=list&d=5&p=13&w1=%E1%83%94) მიხედვით “დღესდღეობით საერთაშორისო სამართალში არ არსებობს ტერმინის „ეროვნული უმცირესობა“ ზუსტი განმარტება, თუმცა მეცნიერთა და სპეციალისტთა უმრავლესობა თანხმდება შემდეგ განსაზღვრებაზე: ეროვნული უმცირესობა არის მოცემულ ქვეყანაში მუდმივად მცხოვრები მოსახლეობის არადომინირებული ნაწილი, რომელიც უმრავლესობისაგან განსხვავდება თავისი ეთნიკური, რელიგიური თუ ლინგვისტური მახასიათებლებით და სურს შეინარჩუნოს საკუთარი თვითმყოფადობა”.

ამ განსაზღვრების მიხედვით, უმცირესობა არის ადამიანთა ჯგუფი, რომელიც

1. მოცემულ ქვეყანაში მუდმივად მცხოვრებ მოსახლეობას წარმოადგენს;
2. არ წარმოადგენს დომინანტურ ჯგუფს;
3. დომინანტური ჯგუფისაგან მას განასხვავებს საკუთარი ნიშნები – ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი;
4. გააზრებული აქვს და სურს შეინარჩუნოს საკუთარი თვითმყოფადობა.

ამ განმარტებაში საგულისხმო მისი ბოლო ნაწილია, კერძოდ, ის გარემოება, რომ უმცირესობას სურს შეინარჩუნოს საკუთარი თვითმყოფადობა. ეს ნიშანი შეგვიძლია ლოგიკურად განვავრცოთ და ამგვარად გადავწეროთ: უმცირესობას გაცნობიერებული აქვს საკუთარი განსაკუთრებულობა, პოზიტიურად მიიჩნევს მას და სურს შეინარჩუნოს საკუთარი თვითმყოფადობა განსაკუთრებული ნიშნების შენაჩუნების გზით. ახლად ფორმულირებული ნიშანი შეგვიძლია გადავიტანოთ ადამიანის უფლებათა ლექსიკონში მოცემულ ნიშანთა ჩამონათვალში და ჩავუნაცვლოთ მეოთხე ნიშანს – „არჩევნის ან აუცილებლობის მიხედვით უმცირესობათა წევრები ქორწინებას საკუთარი ჯგუფის წევრებთან ამჯობინებენ“, ვინაიდან, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ეს უკანასკნელი უმცირესობის სტრატეგიას წარმოადგენს და მისთვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელი ნიშნის – თვითმყოფადობის შენარჩუნების სურვილით არის განპირობებული.

 

ცნებების “უმცირესობა” vs. “უმრავლესობა” გაგებისათვის საქართველოში ენობრივი სიტუაციის მიხედვით

საქართველო მრავალეროვანი (მულტიეთნიკური) ქვეყანაა. 2002 წლის მოსახლეობის საყოველთაო აღწერის მიხედვით, ეთნიკური ქართველები შეადგენენ მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 83,8 %, ხოლო სხვა ეთნიკური ჯგუფები 16,2 % (2002 წლის საყოველთაო აღწერა). აქედან გამომდინარე, ქართველები საქართველოს სინამდვილეში ეთნიკურ უმრავლესობას წარმოადგენენ, ყველა დანარჩენი ეთნიკური ჯგუფი კი უმცირესობას. აქვე საგანგებოდ გვინდა ხაზი გავუსვათ იმ გარემოებას, რომ სახელმწიფოს მოწყობისა და შესაბამისად, სტატისტიკური მონაცემების დამუშავების დროს გამოყენებული ეს ცნებები – ეთნიკური  და შესაბამისად, ენობრივი „უმრავლესობა / უმცირესობა“ – მოცემულ შემთხვევაში კვანტიტატიური ტერმინებია და არა კვალიტატიური. ამ ცნებებს აღნიშნული ტერმინებით მარკირებული საზოგადოების თვისობრივ ხასიათთან კავშირი არა აქვს, იგი მას მხოლოდ რაოდენობრივი თვალსაზრისით ახასიათებს.

საქართველოში არსებული ენობრივი სიტუაციის აღწერის დროს კვლევის ობიექტს წარმოადგენენ საქართველოში გავრცელებული ენები, რომლებიც კონკრეტული ეთნიკური ჯგუფების მიერ გამოიყენებიან, მაგრამ იმის გამო, რომ ჯერ ერთი, ეთნიკური ჯგუფები ყოველთვის არ ცხოვრობენ კომპაქტურად და აქედან გამომდინარე, განსხვავებულ ენობრივ გარემოში უხდებათ არსებობა, მეორეც, სოციუმის/ინდივიდის ეთნიკური მახასიათებელი ენობრივი მახასიათებლის ცალსახა იმპლიკაციას არ ახდენს (საქართველოში მცხოვრები ებრაელების მშობლიური ენა ქართული ან რუსულია, ბერძნების კი ბერძნული ან თურქული), ენობრივი „უმრავლესობა“ ან „უმცირესობა“ ეთნიკურ უმრავლესობა/უმცირესობასთან მიმართებით უნდა™განვიხილოთ როგორც  თვისობრივ რანგში აყვანილი კვალიტატიური ტერმინი, რამდენადაც ეთნიკური ჯგუფების შიგნით ქვეჯგუფების გამოყოფის საშუალებას იძლევა (მაგ. თურქულენოვანი და ბერძნულენოვანი ბერძნები, ქართველი და რუსი ებრაელები, თბილისელი და ახალქალაქელი სომხები).

ენობრივი სიტუაცია, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ,  სოციოლინგვისტური ტერმინია, რომელიც გულისხმობს მოცემულ გეოგრაფიულ არეალში, მოცემულ დროში, მოცემული საზოგადოების მიერ გამოყენებული ენების გავრცელებულობის, მათი ურთიერთმიმართებისა და ფუნქციონირების კვლევას.

საქართველოს არაქართულ მოსახლეობაში ენობრივი სიტუაციის აღწერის   თვალსაზრისით სირთულეს ქმნის ის გარემოება, რომ ეთნიკური უმცირესობები მკვეთრად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან სხვადასხვა (როგორც კვალიტატიური ისე კვანტიტატიური) მახასიათებლების მიხედვით, როგორიცაა:

ა) რაოდენობა და შეფარდებითობა სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან შედარებით (მაგ. სომხები, ერთი მხრივ და აისორები, მეორე მხრივ);

ბ) ისტორიულობა – შდრ.: ისტორიული (მაგ. ებრაელები) და “თანამედროვე” (მაგ. ჩინელები) ეთნიკური უმცირესობები საქართველოში;

გ) განსახლების ტიპები – მაგ., კომპაქტური და დისპერსიული განსახლებები, რაც ხშირად ერთსა და იმავე ეთნიკურ ჯგუფთან მიმართებითაა რელევანტური (მაგ., სამხრეთ ოსეთში მცხოვრები ოსები და საქართველოს სხვა რეგიონებში, მაგ., კახეთში მცხოვრები ოსები);

დ) ეთნიკური ჯგუფების, როგორც უმცირესობების პოლიტიკური სტატუსი (შდრ. მაგ.: აფხაზები და ასურელები);

ე) ქვეყნის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მათი სოციალური და კულტურული ინტეგრაციის ხარისხი;

ვ) კულტურული ავტონომიის (სკოლების, მედიების, თეატრის და სხვ.) არსებობა/არარსებობა;

ზ) ცნებების „უმცირესობა“ და „უმრავლესობა“ კონტექსტური ხასიათი.

განვიხილოთ თითოეული ცალ-ცალკე.

ა) რაოდენობა და შეფარდებითობა

ეთნიკური (ენობრივი) უმცირესობის განხილვისას სოციუმის რაოდენობრივი მხარე ერთ-ერთი  არსებითი მახასიათებელია, თუმცა შეფარდებითი ხასიათისაა და მოცემული სოციუმის ადგილს საერთო საზოგადოებრივ სპექტრში სხვა უმცირესობებთან (ეთნიკურ ჯგუფებთან) შედარებით იკავებს.  Aაქედან გამომდინარე, არ შეიძლება მაგალითად აზერბაიჯანელებისა (2002 წლის მონაცემებით 284761) და უდების (2002 წლის მონაცემებით 203) ერთ სიბრტყეზე განხილვა; აღარაფერს ვამბობთ ბაცბების (წოვა-თუშების) შესახებ, რომლებიც სტატისტიკურ მონაცემთა ცხრილში უმეტესად არ არიან მოხსენიებული.

საქართველოში, ფაქტობრივად, 4 რეგიონი არსებობს, სადაც უმცირესობათა ყველაზე “დიდი” ჯგუფები კომპაქტურად არიან წარმოდგენილი: აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი, ქვემო ქართლი და სამცხე-ჯავახეთი. მიუხედავად იმისა, რომ ქისტებიც კომპაქტურად სახლობენ საქართველოს ერთ-ერთ რეგიონში (კახეთი, პანკისის ხეობა) და რეგიონის მოსახლეობის 17% შეადგენენ, საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 0,2%-ს წარმოადგენენ და მათი სოციალური როლი საგრძნობლად განსხვავდება სომხების (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 5,7%), აზერბაიჯანელების (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 6,5%), ოსებისა (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 0,9) და აფხაზებისაგან (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 0,1%) ქვეყნის პოლიტიკურ და სამოქალაქო ცხოვრებაში მათი წილით. ამასთან, ბოლო ორი ეთნიკური უმცირესობის (ოსებისა და აფხაზების) რაოდენობრიობა არაპროპორციულ მიმართებაშია მათ სოციალურ როლთან მათი, როგორც ეთნიკური უმცირესობის პოლიტიკური სტატუსიდან გამომდინარე.

ბ) ისტორიულობა

ისტორიულობა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს უმცირესობების დახასიათების დროს. ებრაელების 26-საუკუნოვანი ისტორიული არსებობა საქართველოში, რასაკვირ-ველია, ვერ შეედრება შედარებით “ახალი” უმცირესობების, მაგალითად  ჩეხებისა ან ესტონელების (აღარაფერს ვამბობთ “უახლესი” უმცირესობების შესახებ, როგორიცაა ჩინური სოციუმი) მდგომარეობას ენობრივი სიტუაციის თვალსაზრისით.

გ) განსახლების ტიპები

განსახლების ტიპი არსებითად განსაზღვრავს ენობრივ სიტუაციას სოციუმის შიგნით. კომპაქტური განსახლების შემთხვევაში ენობრივი ავტონომიურობის (მაგ. განათლების სფეროში) მეტი მიზეზი არსებობს, ვიდრე დისპერსიული განსახლების შემთხვევაში. გამომდინარე აქედან, ენობრივი სიტუაცია საგრძნობლად განსხვავებულია ერთსა და იმავე ეთნიკურ ჯგუფთან მიმართებით კომპაქტური და დისპერსიული განსახლების დროს: ენობრივი სიტუაციის შედარება სამხრეთ ოსეთისა და საქართველოს სხვა რეგიონში, მაგ., ბორჯომში მცხოვრები ეთნიკური ოსების შემთხვევაში ამის თვალსაჩინო მაგალითია.

დ) პოლიტიკური სტატუსი

რასაკვირველია, არამეორეხარისხოვან როლს თამაშობს ეთნიკური ჯგუფების, როგორც უმცირესობების, პოლიტიკური სტატუსი განსახლების ტიპთან მიმართებით. ენობრივი სიტუაცია ავტონომიურობის პირობებში სრულიად განსხვავდება ენობრივი სიტუაციისაგან არაავტონომიურობის შემთხვევაში. მაგ., სამხრეთ ოსეთის ფარგლებს გარეთ არსებული ენობრივი სიტუაცია საგრძნობლად განსხვავდება სამხრეთ ოსეთში არსებული ენობრივი სიტუაციისაგან, სადაც ოსურ ენას, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკის ოფიციალურ ენას, სულ სხვა სტატუსი გააჩნია.

ე) სოციალური და კულტურული ინტეგრაციის ხარისხი

მულტიეთნიკური და შესაბამისად, მულტილინგვალური საზოგადოების არსებობის პირობებში გარდაუვალია უმცირესობის უმრავლესობაში ინტეგრაცია, როგორც სოციუმის ჰარმონიული თანაარსებობის ყველაზე მაღალი ფორმა. ინტეგრაცია არ ნიშნავს ასიმილაციას, თუმცა იგი არ არის გამორიცხული, თუ სოციუმის, როგორც ეთნიკური უმცირესობის, არსებითი მახასიათებელი ნიშნები წაიშლება. ქვემოთ განვიხილავთ ინტეგრაციის ხარისხსა და დონეებს.

ინტეგრაციის პროცესში ოთხი დონე გამოიყოფა:

• სოციალური ინტეგრაცია
• კულტურული ინტეგრაცია
• ენობრივი ინტეგრაცია
• ეთნიკური ინტეგრაცია

ინტეგრაციის ამ ოთხ დონეს ერთმანეთთან იერარქიული მიმართება აკავშირებს და ქრონოლოგიური თვალსაზრისითაც ერთმანეთს მოსდევს. რაც უფრო მაღალია სოციალური და კულტურული ინტეგრაციის ხარისხი, მით უფრო მეტად არის ინტეგრირებული სოციუმი/ინდივიდუუმი ენობრივად და ეთნიკურად. ამასთან ენობრივი ინტეგრაცია ენის არსებობა/შენარჩუნებას საფრთხეს უქმნის, მაშინ როდესაც ეთნიკური ინტეგრაცია არ ნიშნავს ეთნიკურ ასიმილაციას: საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური ებრაელები ამის შესანიშნავ მაგალითს წარმოადგენენ: ენობრივი ასიმილაციის მიუხედავად მათ შეინარჩუნეს ეთნიკური თავისთავადობა და შექმნეს ეთნიკური იდენტიფიკაციის თვალსაზრისით მეტად ორიგინალურად მარკირებული ჯგუფი უაღრესად მოქნილი დეფინიციით: ქართველი ებრაელი.

იმისდა მიხედვით, თუ ინტეგრაციის რა ხარისხთან გვაქვს საქმე, ერთმანეთისაგან განასხვავებენ ნაწილობრივ და სრულ ინტეგრაციას. ამასთან გასათვალისწინებელია, რომ ოთხივე დონის სრული ინტეგრაცია ენობრივი ასიმილაციის შემთხვევაში ეთნიკური ასიმილაციის წინაპირობას ქმნის.

ეთნიკური უმცირესობა, როგორც წესი, უპირველეს ყოვლისა, ახდენს სოციალურ ინტეგრაციას, რაც ამ სოციუმის ცალკეული წევრების მიზანსწრაფულობაში გამოიხატება, გახდნენ მოცემული საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები და აქტიური მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოების სოციალური განვითარების ბუნებრივ პროცესში. ინტეგრაციის ამ დონეზე პროცესი ბუნებრივად მიმდინარეობს, ინდივიდუალური და ნებელობითია.

ვ) კულტურული ავტონომია

კოლექტიური სოციალური ინტეგრაცია სოციუმის მხრიდან კულტურული ინტეგრაციის წინაპირობას ქმნის, როდესაც სოციუმი, ცდილობს რა შეინარჩუნოს კულტურული თვითმყოფადობა, ცდილობს დომინანტი სოციუმის კულტურული ცხოვრების ნაწილად იქცეს კულტურული მახასიათებლების ორმხრივი გაცვლის გზით. ასეთ შემთხვევაში მივიღებთ რეციპროკულ კულტურულ ურთიერთობებს, რომელიც საბოლოო ჯამში საზოგადოების ერთიან, ჰარმონიულ თანაარსებობას განაპირობებს სოციოკულტურული ცხოვრების თვალსაზრისით. ურთიერთგავლენები აისახება სოციალური ცხოვრების ყველა დონეზე: წეს-ჩვეულებების, სამზარეულოს, სოციალური ქცევებისა და სხვა სახით.

სოციოკულტურული ინტეგრაციის პარალელურად ეთნიკური უმცირესობის მხრიდან ძლიერდება კულტურული ავტონომიის სურვილი, რაც თავის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას უმცირესობების კომპაქტური განსახლების პირობებში იძენს. სკოლების, ბეჭდვითი, აუდიო- და ვიდეომედიის, ლიტერატურის, თეატრის, ფოლკლორული ანსამბლების არსებობა კულტურული ავტონომიის დამახასიათებელი ატრიბუტებია და მისი არსებობა/არარსებობა, ერთი მხრივ სახელმწიფოს მხრიდან ტოლერანტობაზეა (განმტკიცებული იურიდიული ბაზისით) დამოკიდებული, მეორე მხრივ – თავად ეთნიკური უმცირესობის ნებელობაზე. ანუ უნდა არსებობდეს ობიექტური (სახელმწიფოს მხრიდან კულტურული ავტონომიის აღიარების) და სუბიექტური (სოციუმის ნებელობის) ფაქტორების ერთობლიობა.

კულტურული ავტონომიის ხარისხის თვალსაზრისით უმცირესობები განსხვავებულ მდგომარეობას გვიჩვენებენ იმისდა მიხედვით, რომელ ენობრივ უმცირესობას წარმოადგენენ ისინი. ის ენობრივი უმცირესობები, რომელთა ენასაც საქართველოს ფარგლებში (მაგ., აფხაზური) ან საქართველოს ფარგლებს გარეთ (მაგ. სომხური, აზერბაიჯანული, გერმანული, რუსული) ოფიციალური სტატუსი გააჩნია, როგორც სახელმწიფო ენას, უკეთეს მდგომარეობაში იმყოფებიან, ვინაიდან:

1. უმცირესობის ენა, თავისი სტატუსიდან გამომდინარე, დამწერლობის მქონე და შესაბამისად, ნორმატიულ ენას წარმოადგენს; აქედან გამომდინარე, უმცირესობას არ უწევს ენის ეკოლოგიაზე ინსტიტუციური მზრუნველობა;
2. ეროვნულ უმცირესობას საშუალება ეძლევა ისარგებლოს იმ მედიასაშუალებებით, რომლებიც უმცირესობის ენაზე არსებობს მოცემული ქვეყნის (ამ შემთხვევაში საქართველოს) ფარგლებს გარეთ;
3. განათლების უმცირესობის ენაზე წარმართვის შემთხვევაში უმცირესობას გაცილებით უკეთესი საგანმანათლებლო ბაზა აქვს.

მაგალითად, სომხურენოვანი უმცირესობის კულტურული ავტონომია საქართველოში გაცილებით ადვილი განსახორცი-ელებელია უმცირესობის მხრიდან, ვიდრე მაგ., უდების ან ასურელების, რომელთა ენაც:

1. დამწერლობის არმქონე ენაა;
2. მედიასაშუალებები (გაზეთები, რადიო და ტელეგადაცემები) თავად უნდა შექმნან, რაც სოციუმის მხრიდან სერიოზულ ორგანიზაციულ და ინტელექტუალურ ძალისხმევას მოითხოვს;

ლიტერატურული ტრადიციის არქონის პირობებში ენა ფოლკლორული შემოქმედების სახით არსებობს და ზეპირად გადაეცემა თაობიდან თაობას, რაც ასევე სოციუმის აქტივობისა და ნებელობის ხარისხთან არის დაკავშირებული.

ზ) ცნებების „უმცირესობა ვს. უმრავლესობა“ კონტექსტური ხასიათი

ცნებების „უმცირესობა“ და უმრავლესობა“ ეთნიკური მოზაიკურობის პირობებში აბსოლუტურ ცნებას წარმოადგენს, რასაც ვერ ვიტყვით ენობრივი „უმცირესობის“ შესახებ, რომელიც რელატიური შეიძლება იყოს ცნების კონტექსტურობიდან გამომდინარე. Mმაგ. ქართველი, როგორც ეთნიკური „უმრავლესობის“ წარმომადგენელი, ენობრივი „უმცირესობის“ სტატუსს მიიღებს ჯავახეთში (სადაც უმრავლესობას სომხურენოვანი „უმცირესობა“ წარმოადგენს) და შესაბამისად,  განსხვავებულ ენობრივ სიტუაციაში მოუწევს არსებობა აღნიშნულ რეგიონში, ვიდრე მაგ., საქართველოს სხვა რეგიონში – გურიაში ან კახეთში. აქედან გამომდინარე „ეთნიკურ უმცირესობას“  ერთ სიბრტყეზე ვერ დავაყენებთ „ენობრივ უმცირესობასთან“, ვინაიდან ეთნიკური მახასიათებელი არაფუნქციური მახასიათებელია, ენობრივი მახასიათებელი კი – ფუნქციური: სწორედ ენის საშუალებით შედის კომუნიკაციაში ენის მატარებელი დანარჩენ სოციუმთან და ენობრივი უმცირესობის შემთხვევაში უწევს ენათა ფუნქციური გადანაწილება კონტექსტიდან გამომდინარე. ამიტომ არის ქართულენოვანი ინდივიდი განსხვავებულ ენობრივ სიტუაციაში მაგ., თბილისში და ახალქალაქში, სადაც ის, როგორც ენობრივი უმცირესობა, სრულიად განსხვავებულ ენობრივ გარემოში იმყოფება და აქედან გამომდინარე, ენების ფუნქციური გადანაწილებაც განსხვავებულია, ვიდრე თბილისში მცხოვრების შემთხვევაში.

ბუნებრივია, ზემოთ  ჩამოთვლილი მახასიათებლები იზოლირებულად, თავისთავად არ არსებობენ, ერთმანეთთან მჭიდროდ არიან დაკავშირებული და გარკვეულწილად ერთმანეთს განაპირობებენ:

1. უმცირესობის რაოდენობრიობას განაპირობებს განსახლების ტიპი: კომპაქტური/დისპერსიული;
2. განსახლების ტიპი, მაგ., კომპაქტური განსახლება, უზრუნველყოფს ეთნიკური ჯგუფის პოლიტიკურ სტატუსს;
3. ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკური სტატუსი განაპირობებს კულტურული ავტონომიის ხარისხს;
4. კულტურული ავტონომიის ხარისხი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად ფართო გამოიყენებს თავად უმცირესობა დედაენას (დამწერლობის ქონა, მედიასაშუალებების არსებობა და სხვ.).

სწორედ ამ მახასიათებელთა ერთობლიობაა გასათვა-ლისწინებელი ენობრივი სიტუაციის აღწერის დროს და არა თითოეულისა ცალ-ცალკე.

ენობრივი სიტუაციის კვლევა არ არის მხოლოდ სოციოლინგვისტიკის, როგორც მეცნიერების ერთ-ერთი სფეროს ინტერესის საგანი. მას ზოგადდისციპლინული ღირებულება გააჩნია, რამდენადაც კვლევის შედეგები მნიშვნელოვან საკვლევ რესურსებს წარმოადგენენ ისეთი დარგებისათვის, როგორიცაა მაგ., კონფლიქტოლოგია, სოციოლოგია, ფსიქოლინგვისტიკა; უდავოა სახელმწიფოსათვის ენობრივი სიტუაციის კვლევის პრაქტიკული მნიშვნელობაც.

საქართველოში კომპაქტური განსახლების გარდა, გვხვდება ისეთი ეთნიკური ჯგუფების დისპერსიული განსახლებები, როგორებიცაა რუსები, ბერძნები, ქურთები, ასურელები, ებრაელები, უკრაინელები და სხვა. აღსანიშნავია, რომ ეს ეთნიკური ჯგუფები არ არიან ჰომოგენური. მაგალითად, ბერძნული დიასპორა შედგება ორი ჯგუფისგან, რომელთაგან ერთი საუბრობს თურქულად, ხოლო მეორე  – ბერძნულად.

აღსანიშნავია, რომ თუ ეთნიკური უმცირესობების კომპაქტური განსახლებები ესაზღვრება მათ ეთნიკურ სამშობლოს (მაგ., ქვემო ქართლის რეგიონი, სადაც კომპაქტურად სახლობენ ეთნიკური აზერბაიჯანელები, ესაზღვრება სახელმწიფო აზერბაიჯანს, ხოლო სამცხე-ჯავახეთი, სადაც კომპაქტურად სახლობენ ეთნიკური სომხები _ ესაზღვრება სახელმწიფო სომხეთს), შესაძლებელია ენობრივი და შემდგომ ეროვნული კონფლიქტი გაღვივდეს და ქვეყნისათვის პოლიტიკურ პრობლემად იქცეს. ამიტომ, ენობრივი სიტუაციის კვლევას, გარდა სოციოლინგვისტური კვლევის შედეგებისა, პრაქტიკული მნიშვნელობაც აქვს ენობრივი პოლიტიკის სწორად დაგეგმვისა და წარმართვისათვის.

აქედან გამომდინარე, უმრავლესობის (ეთნიკურად ქართველების) საკითხი, რომლებიც თავად წარმოადგენენ ენობრივ უმცირესობას ეთნიკური უმცირესობების კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში (“უმრავლესობა” “უმცირესობაში”, როგორც “უმცირესობა” ანუ “უმცირესობა უმცირესობაში”), ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც ეროვნული უმცირესობების ინტერესების დაცვა ენობრივ ასპექტში. მაგალითად, ეთნიკური ქართველები წარმოადგენენ მოსახლეობის უმცირესობას საქართველოს ისეთ რეგიონებში, როგორიცაა ქვემო ქართლი და ჯავახეთი. ეს უნდა აისახოს საგანმანათლებლო პოლიტიკაში და ასევე პასუხი გაეცეს გამოწვევას: აუცილებელია ეთნიკური უმცირესობების დაცვა, ისევე, როგორც იმ ეთნიკური უმრავლესობისა, რომელიც უმცირესობას წარმოადგენს კონკრეტულ რეგიონში.

რესურსები:

http://www.bpb.de/nachschlagen/lexika/17850/minderheit