ენობრივი ანალიზის დროს ნებისმიერი ლინგვისტური თეორია ცნებების საშუალებით ოპერირებს. ენობრივი ანალიზიც, შესაბამისად, ამ ცნებების მეშვეობით ხორციელდება.

ენა რთულ სისტემურ კონსტრუქტს წარმოადგენს, რომლის ფუნქ­ციო­ნირებასაც სამი კომპონენტის ერთდროულად გამოყენება უზრუნველ­ყოფს:

1. ელემენტები (სიტყვათა სიმრავლე),

2. ელემენტთა კომბინირების წესები (სიტყვების ერთმანეთთან დაკავშირების მორფოსინტაქსური წესების სიმრავლე) და

3. იერარქიულობის პრინციპი.

ტრადიციული გრამატიკის მიხედვით ენა არის ნიშანთა სისტემა, რომელიც  რამდენიმე დონისაგან შედგება: ფონეტიკა, ფონოლოგია, მორფოლოგია, სინტაქსი, სემანტიკა, პრაგმატიკა.

ის პროცესები, რომლებიც ერთი რომელიმე ენობრივი დონის შიგნით მიმდინარეობს, ხშირად სხვა დონეების ზეწოლის შედეგად ხორ­ციელდება. ამიტომ ძირითადი დონეების გარდა ენის სისტემაში შუა­ლედურ, ორი დონის მოსაზღვრე დონეებსაც გამოყოფენ: მორფონოლო­გიურ  დონეს, ანუ მორფოლოგიისა და ფონოლოგიის კვეთის დონეს, მორფოსინტაქსურ დონეს, ანუ მორფოლოგიისა და სინტაქსის კვეთის დონეს, მორფოპრაგმატულ დონეს, ანუ მორფოლოგიისა და პრაგმატიკის კვეთის დონეს,  სინტაქსურ–სემანტიკურ დონეს, ანუ სინტაქსისა და სემანტიკის კვეთის დონეს, პრაგმასემანტიკურ დონეს, ანუ პრაგმატიკისა და სემანტიკის კვეთის დონეს.

ფონეტიკა შეისწავლის მოცემული ენის ფონემურ ინვენტარს – ამ ენაში დადასტურებულ ფონემათა (ანუ ბგერათა) ფიზიკურ-აკუსტიკურ თვისებებს. ქართული ენის ფონეტიკა შეისწავლის ხმოვანთა და თანხმოვანთა კლასებს მათი წარმოქმნის (production), რეალიზების (physical transmission ) და აღქმის (reception and perception) თვალსაზრისით. ფონოლოგია ფონემებს შეისწავლის არა მათი კონკრეტული ნიშნებისა და თვისებების მიხედვით (მაგ., საწარმოთქმო ადგილის ან რაგვარობის მიხედვით), არამედ იკვლევს ფონემათა დისტინქტურ ნიშნებს –  განიხილავს მათ აბსტრაქტულ დონეზე და მიუჩენს საკუთარ ადგილს მოცემული ენის ფონემატურ სისტემაში.  მაგ.: ქართულ ენაში გვაქვს პალატალური (/ე/ და /ი/ ფონემები) და ლაბიალური  (/ო/ და /უ/ ფონემები) ხმოვნები, მაგრამ არა გვაქვს ნაზალური ან ფარინგალური ხმოვნები. ენობრივი ფაქტებისა და მოვლენების ანალიზი, უპირველეს ყოვ­ლისა, შესაბამისი ენობრივი დონეების ფარგლებში ანალიზს გულისხ­მობს. თითოეულ კონკრეტულ დონეზე ანალიზი ამ დონისათვის გამოყენე­ბული ცნებების მეშვეობით ხორციელდება.

ენის ფონემატურ დონეზე აღწერილი ფონემა შესაძლოა მორფოლოგიურ ელემენტად შეიძლება მოგვევლინოს ენის მორფოლოგიურ დონეზე და ასეთ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია იგი, არა როგორც ფონეტიკური ან ფონოლოგიური ოდენობა, არამედ, როგორც მორფოლოგიური ოდენობა.

მაგალითად:

ფონემა /ი/ მორფოლოგიურ დონეზე შეიძლება იყოს:

1. სახელობითი ბრუნვის ნიშანი თანხმოვანფუძიანი არსებითი სახელის ბრუნების პარადიგმაში, მაგ.: კაც-ი;

2. რედუცირებული ნათესაობითი ან მოქმედებითი ბრუნვის ნიშანი თანხმოვანფუძიან მსაზღვრელთან სინტაგმაში, მაგ.: ლამაზ–ი აღნაგობ-ის / ლამაზ–ი აღნაგობ-ით;

3. სათავისო ქცევის ნიშანი გარდამავალი ზმნის უღლების პარადიგმაში, მაგ.: ი-წერს;

4. ვნებითი გვარის ნიშანი ზმნის აბსოლუტური ვნებითის პარადიგმაში: ი-წერება.

ზოგიერთი ფონემა შესაძლოა ენის რამდენიმე დონეზე იყოს ფუნქციურად დაკავებული. მაგალითად, ფონემა /ო/ შეიძლება იყოს:

1. მორფოლოგიური ოდენობა, რომელიც არსებითი სახელის ბრუნების პარადიგმაში წოდებითი ბრუნვის ნიშანია, მაგ.: კაც-ო;

2. მორფოლოგიური ოდენობა, რომელიც ზმნის უღვლილების პარადიგმაში მწკრივის ნიშანია, მაგ.: წერ-ო-ს

3. ფუნქციური ელემენტი, რომელიც სინტაქსურ დონეზე სხვათა სიტყვის ნაწილაკი, ანუ ირიბი თქმის აღმნიშვნელია: „ყვავმა უთხრა: შენ რომ ჩემთვის რკო არ მოგიტანიაო!“;

4. შორისდებული, რომელიც პრაგმატულ დონეზე საკომუნიკაციო აქტში მთქმელის ინტენციას გამოხატავს, მაგ.: ო, რა მშვენიერია!

5. დერივაციული ელემენტი, რომელიც გამოიყენება სიტყვათწარმოებისათვის, მაგ.: ღორჭ-ო.

ფონემა /ს/, რომელიც ფონოლოგიურ დონეზე ხასიათდება, როგორც საწარმოთქმო (წარმოების) ადგილის მიხედვით კბილბაგისმიერი და რაგვარობის მიხედვით ყრუ სპირანტი,  მორფოლოგიურ დონეზე შეიძლება იყოს:

1. მიცემითი ბრუნვის ნიშანი არსებითი სახელის პარადიგმაში, როგორც თანხმოვანფუძიან, ისე ხმოვანფუძიან სახელებთან, მაგ.: კაც-ს, დედა-ს;

2. ნათესაობითი ბრუნვის ნიშანი უკვეცელ ხმოვანფუძიან სახელებთან, მაგ.: სოკო-ს;

3. მესამე სუბიექტური პირის ნიშანი ზმნის უღვლილების პარადიგმაში, მაგ.: წერ-ს (ის მას);

4. მეორე სუბიექტური პირის ნიშანი ზმნის უღვლილების პარადიგმაში, მაგ.: მი-ს-წერე (შენ მას ის);

5. მესამე ობიექტური პირის ნიშანი ზმნის უღვლილების პარადიგმაში, მაგ.: მი-ს-წერა (მან მას ის).

მიცემითში დასმული სახელი წინადადებაში, როგორც წესი, ირიბი ობიექტის (ყველა მწკრივში) ან პირდაპირი ობიექტის (პირველი სერიის მწკრივებში) ფუნქციით გვევლინება, მაგრამ ზმნათა  ერთ სემანტიკურ ჯგუფთან (verba sentiendi, verba habendi), როგორიცაა მეჩვენება, მცივა, მიყვარს, მაქვს შესაძლოა (ლოგიკური) სუბიექტის ფუნქციითაც მოგვევლინოს სინტაქსურ კონსტრუქციაში. მიცემითი ბრუნვის ფორმის გამოყენება ზმნასთან სუბიექტის ფუნქციით ენის დონეთაშორისი – მორფოსინტაქსური დონის მოთხოვნების რეალიზაციის მაგალითია.

ფოკუსის ნიშანი /ც/, რომელიც პრაგმატული დონის ელემენტია, როგორც წესი წინადადების ერთ რომელიმე წევრს (ერთ სიტყვას ან სიტყვათა ჯგუფს) დაერთვის, უნდა განვიხილოთ ორი ენობრივი დონის – მორფოლოგიისა და პრაგმატიკის კვეთაზე. მაგ,: წინადადებაში „ლელასაც გაუგზავნეთ შეტყობინება“ ფოკუსის ნიშანი დაერთვის ირიბ ობიექტს, რომელიც მორფოლოგიურ დონეზე ასე დაიშლება:

სხვათა სიტყვის /ო/, რომელიც ირიბი თქმის მარკირებას ახდენს და სინტაქსური დონის ელემენტია, წინადადების რომელიმე წევრს დაერთვის და მორფოლოგიურ დონეზე ამ უკანასკნელთან ერთად განიხილება: მო-გ-ი-ტან-ი-ა-ო. მიუხედავად ამისა, იგი ფუნქციურად დამოკიდებულ წინადადებას მიემართება.

აღნიშნულ მაგალითში ენის სხვა დონეებიც არის ჩართული. მაგ.: მთავარი წინადადების პრედიკატი, რომელიც გადმოცემულია ზმნური ფორმით „უთხრა“, მიეკუთვნება ზმნათა ერთ სემანტიკურ ჯგუფს verba dicendi. ამ ჯგუფის ზმნები, როგორც წესი, პირდაპირი ობიექტის მაგივრად დამატებით დამოკიდებულ წინადადებას დაირთავენ და რთული ქვეწყობილი წინადადების კონსტრუქციას ქმნიან, ანუ ასეთ შემთხვევებში სინტაქსურ-სემანტიკური დონეც არის ჩართული ანალიზში: პრედიკატის ფუნქციით გამოყენებული ზმნის სემანტიკა განაპირობებს პირდაპირი დამატების რეალიზებას საგანგებო სინტაქსური კონსტრუქციის – დამატებით დამოკიდებული წინადადების სახით, რომელიც პირდაპირი ან ირიბი თქმის სახით გადმოიცემა:

ფუნქციური გრამატიკის ფარგლებში წარმოებული ანალიზი კომპლექსური ხასიათისაა და ძირითადად დონეთაშორისი ანალიზის სახითაა წარმოდგენილი – იგი, მართალია, ფორმალური ანალიზის მეთოდებს იყენებს, მაგრამ ეს მეთოდები გამოყენებულია, როგორც ლექსიკურ-ფუნქციური ანალიზის სავალდებულო წინაპირობა.

აქვე გვინდა საგანგებოდ შევეხოთ ერთ მნიშვნელოვან საკითხს – ცნებათა შესაბამისობას. გრამატიკული ანალიზის დროს ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა ერთი ენობრივი დონის ცნებებით უნდა აღიწეროს. არ შეიძლება მაგ., წინადადება „გერმანულში პრედიკატი აუცილებლად მეორე პოზიციაში დაისმის სუბიექტის შემდეგ, ქართულში კი – წინადადების ბოლოს“ ასეთი ფორმულირებით გადმოვცეთ: „გერმანულში პრედიკატი აუცილებ­ლად მეორე პოზიციაში დაისმის არსებითი სახელის შემდეგ, ქართულში კი – წინადადების ბოლოს“. ან ამგვარი წინადადება „მესამე სუბიექტური პირის ნიშანი გარდამავალი ზმნის აწმყო მწკრივის მხოლობით რიცხვში არის მორფემა /-ს/“ გადმოვცეთ ასე:  „მესამე სუბიექტური პირის ნიშანი გარდამავალი ზმნის აწმყო მწკრივის მხოლობით რიცხვში არის კბილბაგისმიერი ყრუ სპირანტი /ს/“.

ცნებებით ოპერირება ერთი დონის ფარგ­ლებში უნდა განხორციელდეს. კომპლექსური, ანუ დონეთაშორისი ანალიზის შემთხვევაში კი საგანგებოდ უნდა მივაქციოთ ყურადღება იმას, რომ ორივე დონე იყოს ასახული მსჯელობაში შესაბამისი ცნებებით. მაგ.:  არასწორი იქნება ზემოთ ჩვენს მიერ ფორმულირებული წინადადება „პრედიკატის ფუნქციით გამოყენებული ზმნის სემანტიკა განაპირობებს პირდაპირი დამატების რეალიზებას საგანგებო სინტაქსური კონსტრუქციის – დამატებით დამოკიდებული წინადადების სახით“ ასეთი სახით გადავწეროთ: „შემასმენლის სემანტიკა განაპირობებს პირდაპირი დამატების რეალიზებას საგანგებო სინტაქსური კონსტრუქციის – დამატებით დამოკიდებული წინადადების სახით.“

ცნებების აღრევის დაუშვებლობა ლინგვისტური ანალიზის ოქროს წესად უნდა ჩაითვალოს.