ენის დიგიტალური დოკუმენტირება

დიგიტალური ჰუმანიტარიის განვითარებამ და ენათა და კულტურათა ელექტრონული დოკუმენტირების საშუალებების გაჩენამ სრულიად ახალი პარადიგმა შექმნა ჰუმანიტარულ მეცნიერებაში. ცხადად გამოიკვეთა, რომ მეცნიერება XXI საუკუნეში უახლესი ტექნოლოგიური საშუალებებით მოპოვებული ინტერდისციპლინური კვლევის რესურსების შექმნას მოითხოვს, ვინაიდან:

1) თანამედროვე მეცნიერება, ძირითადად, ინტერდისციპლინური დარგების გაჩენის გზით ვითარდება და შესაბამისად, კვლევებიც ინტერდისციპლინურ რესურსებზეა ორიენტირებული;

2) რესურსების დამუშავების დროს თანამედროვე მეცნიერება კვლევის დიგიტალურ ინსტრუმენტებს იყენებს, რაც თავისთავად გულისხმობს კვლევის რესურსების დიგიტალური ფორმატის უპირატესობას.

3) კვლევის პროცესში დიგიტალური რესურსების დიგიტალური ინსტრუმენტებით დამუშავებას დღეს ალტერნატივა არ გააჩნია.

დიგიტალური ტექნოლოგიების სწრაფმა განვითარებამ ახალი ამოცანების წინაშე დააყენა ჰუმანიტარული მეცნიერებები. ხელახლა დაისვა კითხვა:

  1. რა არის დღეს ჰუმანიტარული მეცნიერების ცალკეული დარგის კვლევის ობიექტი?

ანუ, ჩვენ შემთხვევაში, რა არის ენისა და კულტურის კვლევის მიზანი? რის დოკუმენტირებას ვცდილობთ?  რა არის ჩვენი კვლევის ობიექტი – ენა, როგორც ნიშანთა სისტემა (ლინგვისტური ასპექტი), ენა, როგორც ლინგვოკულტურული კონცეპტების ნაკრები (ლინგვოკულტურო-ლოგიური ასპექტი) თუ ენა, როგორც მის ბუნებრივ მოცემულობაში – კონკრეტულ დროში, კონკრეტულ სივრცესა და კონკრეტულ სოციალურ გარემოში ფუნქციონირებადი მექანიზმი?

  1. როგორ მოვიპოვოთ და შევინახოთ რესურსები ციფრული მეცნიერების საუკუნეში?

ანუ, რა მეთოდები უნდა გამოვიყენოთ რესურსების მოპოვების დროს, რათა შესაძლებელი გახდეს სხვადასხვა დისციპლინის ფარგლებში მათი ფართო გამოყენება  (ინტერდისციპლინურობა) და შენახვა (მდგრადობა), ანუ რესურსების დიგიტალურად დამუშავება და საიმედოდ დაცვა მომავალი კვლევისთვის.

საკითხის ამგვარად დასმამ ბიძგი მისცა ენებისა და კულტურების დოკუმენტირების შემდგომ განვითარებას და რაც მთავარია, ცნება დოკუმენტირების რეინტერპრეტაციას.

რა არის დოკუმენტირება?

დოკუმენტირება განისაზღვრება, როგორც პროცესი, რომლის დროსაც ხორციელდება ფაქტებისა და მოვლენების შეკრება, სორტირება და კლასიფიცირება. ენასა და კულტურასთან მიმართებაში  დოკუმენტირების, როგორც ცნების ამგვარი განსაზღვრა, ერთი შეხედვით, ემთხვევა ენისა და კულტურის აღწერას (დესკრიფციას). თუმცა, ენებისა და კულტურების კვლევის თანამედროვე მეთოდების განვითარებამ არსებითად შეცვალა დოკუმენტირების, როგორც ცნების შინაარსი.

ამთავითვე უნდა აღინიშნოს, რომ დოკუმენტირება არ არის  მასალის უბრალო ჩაწერა-ფიქსაცია. ამ ცნებამ თანამედროვე ენათმეცნიერებაში უფრო ფართო და მრავალწახნაგოვანი შინაარსი შეიძინა. XXI საუკუნის გამოწვევების შესაბამისად  ხელახლა დამუშავდა დოკუმენტირების ძირითადი პრინციპები და მეთოდები, რამაც საფუძველი დაუდო ენებისა და კულტურების დოკუმენტირების თვისობრივად ახალ ეტაპს – დიგიტალურ დოკუმენტირებასა და არქივირებას.

ენის დოკუმენტირების ახალი სტრატეგიის შემუშავების აუცილებლობა, რამდენიმე ფაქტორით იყო განპირობებული:

  1. ენათა გაქრობის მზარდი პროცესით;
  2. ენის ინტერდისციპლინური კვლევის აუცილებლობით;
  3. დიგიტალური რევოლუციით;
  4. ენათა დოკუმენტირების ახალი კონცეფციით, რომელმაც სათავე დაუდო ლინგვისტიკის ახალი მიმართულების _ „დოკულინგვისტიკის“ შექმნას;

ენათა გაქრობის საშიშროების გაცნობიერებამ ცხადი გახადა, რომ ენის გაქრობასთან ერთად ქრება ამ ენის მატარებელი სოციუმის კულტურული მემკვიდრეობა, ქრება სოციუმის შემოქმედებითი პოტენციალის რეალიზების შესაძლებლობა. საკითხის ამ კუთხით განხილვამ წინა პლანზე წამოსწია არა მხოლოდ ენის, როგორც ნიშანთა სისტემის დოკუმენტირების, არამედ ენისა და კულტურის ინტერდისციპლინული დოკუმენტირების აუცილებლობა. დიგიტალური რესურსების შექმნისა და მათი ავტომატური გადამუშავების ტექნოლოგიების განვითარებამ სრულიად შეცვალა ენობრივი რესურსების მოპოვების, სტრუქტურირებისა და შენახვის შესაძლებლობები.

დოკულინგვისტიკის ერთ-ერთი დამფუძნებელი . ჰიმელმანი არ კმაყოფილდება ენის ტრადიციული დოკუმენტირების სტანდარტით: ცნობილი ენათმეცნიერისა და ანთროპოლოგის, ფრანც ბოსის მიერ შემუშავებული ტრიადა – გრამატიკა, ლექსიკონი, ტექსტი – იცვლება ანოტირებული ელექტრონული კორპუსების შექმნითა და ენობრივი რესურსების დამუშავების   მულტიმედიალური ფორმატის განვითარებით. ნ. ჰიმელმანის მიხედვით, ენის დოკუმენტირება ნიშნავს ენობრივ მონაცემთა თანმიმდევრულ და მრავალმიზნობრივ (ინტერდისციპლინური კვლევებისათვის გათვლილ) შეგროვებადაფიქსირებას, მოპოვებული რესურსების ტექნოლოგიურ დამუშავებას და მათ არქივირებას.

ანუ ენის დიგიტალური დოკუმენტირება მოიცავს რამდენიმე ეტაპს:

  1. რესურსების მოპოვება (მასალის ჩაწერა)
  2. რესურსების აღრიცხვა (რეგისტრაცია)
  3. რესურსების ტექნოლოგიური დამუშავება (დიგიტალიზაცია)
  4. რესურსების შენახვა (არქივირება)
  5. რესურსების შემდგომი მოვლა (დაცვა)

ენებისა და კულტურების კვლევის ინტერდისციპლინური ხასიათიდან  გამომდინარე, ენის დიგიტალური დოკუმენტირება, გარდა ენობრივი რესურსების დოკუმენტირებისა, ამ ენათა მატარებელი სოციუმის სოციოკულტურულ და ეთნოკულტურულ დოკუმენტირებასაც ისახავს მიზნად. ამიტომ, ვიდრე უშუალოდ გადავიდოდეთ დიგიტალური დოკუმენტირების პრინციპებსა და მეთოდებზე, აუცილებლად უნდა განვიხილოთ ისეთი საკითხები, როგორიცაა ენისა და კულტურის ურთიერთმიმართება, მეხსიერება და მისი ფორმები, იდენტობა და იდენტიფიკაციის სახეები.

რესურსები:

Himmelmann, Documentary and descriptive linguistics, Linguistics 36 (1998). 161-195.

SOAS: Whatisit – http://www.hrelp.org/documentation/whatisit/

Gippert, Jost, Nikolaus P. Himmelmann, Ulrike Mosel http://emilkirkegaard.dk/lyddansk/sites/default/files/files/essentials-of-language-documentation.pdf

Documentary Linguistics https://www.google.de/search?tbm=bks&q=%22documentary+linguistics&cad=h

Bibliographie: http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199772810/obo-9780199772810-0075.xml