კოლოკაცია და კოოკურენცია 

ცნება კოლოკაცია (collocation) ტექსტის ანალიზის  ერთ-ერთი ძირითადი ცნებაა და ნიშნავს ორი ლექსემის უშუალო თანაარსებობას, გვერდიგვერდ პოვნიერებას. ენათმეცნიერებაში კოლოკაცია, როგორც ცნება,  პირველად ჯონ რუპერტ ფირსმა (John Rupert Firth)  გამოიყენა მოცემულ კონტექსტში ლექსემების მნიშვნელობის დასაზუსტებლად, თუმცა აღნიშნული ცნება დღეისათვის მეტნაკლებად დიფერენცირებულად გამოიყენება ენის სხვადასხვა დონეზე:

კოლოკაცია აღნიშნავს ლექსემათა თანაარსებობას, რომელიც განპირობებულია:

ა) არსობრივი ურთიერთგანპირობებულობით დენოტატებს შორის: „ყვავიშავი“;

ბ) სემანტიკური ასოციაციით: „დღეღამე“;

გ) ლექსიკური სოლიდარობით: „ქერათმა“;

დ) ფრაზეოლოგიზმებით: „განაჩენის გამოტანა“, „თავბედის დაწყევლა“;

ე) კონცეპტუალური სტერეოტიპებით: „ტრაგიკულად დაიღუპა“, „ბრწყინვალე კარიერა გაიკეთა“.

კორპუსლინგვისტიკაში კოლოკაცია აღნიშნავს ყველაზე ხშირად გამოყენებულ, ლექსიკური ელემენტების (კორპუსში – ტოკენების)  სტატისტიკურად დაანგარიშებად თანაარსებობას. ქართული ენის ეროვნულ კორპუსში, მაგ., სიტყვაფორმა „ღამე“ 7120 – ჯერ დასტურდება. „ღამის კოლოკაციები (კრიტერიუმებით „ინფორმაციულობა“ + “სიხშირე“) კი ასე გამოიყურება:

1. მთელი ღამე (1016 შემთხვევა)

2. მზიანი ღამე (90 შემთხვევა)

3. ბნელი ღამე (52 შემთხვევა)

4. მთვარიანი ღამე (26 შემთხვევა)

5. წუხანდელი ღამე (19 შემთხვევა)

6. უკუნი ღამე (14 შემთხვევა)

რაც უფრო მაღალია კოლოკაციის სიხშირე, მით უფრო მეტია იმის ალბათობა, რომ საქმე გვაქვს მყარ სინტაგმებთან, როგორც ეს მაგალითად ჩვენს შემთხვევაში დასტურდება: სინტაგმა მთელი ღამე“  მყარ შესიტყვებას წარმოადგენს.

ავიღოთ სხვა სიტყვა: მაგალითად, ზედსართავი სახელი „სუსტი“. აღნიშნული ტოკენის კოლოკაციებიდან (სულ კოლოკაციის 3365 მაგალითი) ყველაზე ხშირად ხმარებულია სუსტი წერტილი (252), სუსტი სქესის [წარმომადგენელი] (190) და სუსტი რგოლი (82).

კოლოკაცია ენობრივი სპეციფიკის ამსახველია და მისი პოვნიერება ენაში განპირობებულია ისეთი ფაქტორებით, როგორიცაა სემანტიკური თავსებადობა, ლოგიკური განპირობებულობა, ფრაზეოლოგიზმები და სტერეოტიპები. არსებობს უნივერსალური კოლოკაციები, თუმცა ენები, როგორც წესი, ამ თვალსაზრისითაც განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან.

შდრ.:

ქართ. ნიშნის დაწერა –“მასწავლებელმა ცუდი ნიშანი დამიწერა

გერმ. ნიშნის მოცემა – Der Lehrer gab mir eine schlechte Note “მასწავლებელმა ცუდი ნიშანი მომცა”.

ხშირად სემანტიკურად ახლოს მდგომი ლექსემები საგრძნობლად განსხვავდებიან კოლოკაციების თვალსაზრისით:  შდრ., მაგალითად, მიზნის მიღწევა, მაგრამ შედეგის მიღება.

კოლოკაციის ფენომენს ვალტერ  პორციგი (Walter Porzig) ისეთი ცნებების საშუალებით აღწერდა, როგორებიცაა არსობრივი შინაარსობრივი კავშირი და მნიშვნელობის (საერთო) სინტაქსური არე, ევგენი კოსარიუსთან  (Eugenio Coseriu) კი მას ლექსიკური სოლიდარობა ეწოდება.

ცნება კოოკურენტი (co-occurring term) კოლოკაციის საგანგებო შემთხვევაა და აღნიშნავს ლექსემათა ლოგიკურ-კოჰერენტულ რელაციას.

კორპუსლინგვისტიკაში ცნება კოოკურენცია აღნიშნავს ორი ტოკენის  ისეთ თანაარსებობას კონტექსტში, რომელიც სიხშირის მაღალ კოეფიციენტს გვიჩვენებს. კოოკურენცია ეყრდნობა ე. წ.  Zipf -ის კანონს: თუ f ∗ r ≈ k  (f ~ ერთი ტოკენის სიხშირე კორპუსში,  r ~  რანგი ნუმერირებულ სიაში), მაშინ f ≈ k / r, ანუ კორპუსში სიტყვის სიხშირე უკუპროპორციულია მის რანგთან სიხშირის სიაში.